Μια αλήθεια για τις ιστορίες «αγνοουμένων»

Sevgul Uludag

caramel_cy@yahoo.com

Τηλ.: 99966518

Πρόσφατα ο «Φιλελεύθερος» έγραψε για την ανεύρεση των οστών πέντε Ελληνοκύπριων «αγνοουμένων» από το 1963-64 και ισχυρίστηκε ότι βρέθηκαν «σε χωράφι που ανήκε στον δρα Fazil Kucuk, Αντιπρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας». Αναφέρθηκε πως χρησιμοποιήθηκαν «εικόνες από δορυφόρο» για την εύρεση του τόπου ταφής εκτός από τις πληροφορίες που παρείχαν Τουρκοκύπριοι. Ο κ. Hakki Muftuzade, τουρκοκυπριακό μέλος της Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων σε δήλωσή του στις 16 Αυγούστου 2022, είπε ότι η «είδηση» δεν ήταν αληθής αλλά παραπλανητική. Μάλιστα, αν η εφημερίδα είχε κάνει μια μικρή αναζήτηση, έστω και στο Google, θα έβλεπε ότι δουλεύαμε για τους Ελληνοκύπριους «αγνοουμένους» του 1963-64 για πολλά χρόνια και ότι φέραμε μάρτυρες, όχι μία αλλά πολλές φορές, στην περιοχή όπου βρίσκεται το νεκροταφείο, στο Tekke Bahchesi (Κήποι του Tekke).

Το νεκροταφείο στους Κήπους του Tekke στην πραγματικότητα βρίσκεται στο κέντρο της Λευκωσίας και δεν υπάρχει καν «χωράφι» εκεί το οποίο μάλιστα να ανήκει στον δρα Kucuk. Ένας από τους αυτόπτες μάρτυρες ήταν ο αγαπητός μας φίλος Tuncer Huseyin Baghishkan, ένας συνταξιούχος αρχαιολόγος που ήταν μόλις 18 ετών, νεαρός τότε, και έπρεπε να εγκαταλείψει το σπίτι του στην Ομορφίτα (Kucuk Kaymakli) και να γίνει πρόσφυγας στην εντός των τειχών πόλη της Λευκωσίας. Οι πρόσφυγες, κυρίως από την Ομορφίτα, έμεναν στο σινεμά «Sahin Sinemasi». Πιστεύω ότι ήταν το πρώην «Γκαράζ Ford», και ακριβώς απέναντι από αυτό το σινεμά είναι η Πύλη Κερύνειας. Δίπλα και πίσω από το σινεμά είναι ο Mevlevi Tekkesi (Τεκκές για το τάγμα των Μεβλεβί). Κάποτε εδώ ήταν οι στροβιλιζόμενοι δερβίσηδες που πίστευαν στις διδασκαλίες του Μεβλανά. Είχα γράψει παλιότερα για τον Μεβλανά και θα μπορούσε να γίνει μια αναζήτηση.

Ας επικεντρωθούμε όμως στην ιστορία του φίλου μας Tuncer. Ήταν νεαρός τότε και έπρεπε να φύγει ένα βράδυ από την Ομορφίτα και έγιναν πρόσφυγες με την οικογένειά του, τους γείτονές του και όλους από το χωριό του και βρέθηκαν στο σινεμά. Το βράδυ έρχονταν κάποιοι από την «TMT» και έπαιρναν κάποιους νέους από το σινεμά για να βοηθήσουν στην ταφή νεκρών από τη διακοινοτική σύγκρουση του 1963, κάτι που είπαν και στον Tuncer. Επειδή γίνονταν μάχες και δεν μπορούσαν να μεταφέρουν τους νεκρούς για να τους θάψουν έξω από τα τείχη, οι κήποι που ανήκαν στον Mevlevi Tekke μετατράπηκαν σε νεκροταφείο. Είχαμε πάει μαζί με τον Ξενοφώντα Καλλή και τον Murat Soysal, που ήταν τότε λειτουργοί στην κυπριακή Διερευνητική Επιτροπή Αγνοουμένων, και μας έδειξε πού είχαν θάψει τους νεκρούς από τη σύγκρουση του 1963. Ο κ. Tuncer μας είπε επίσης ότι ο πεθερός του πήγαινε σε ένα καφενείο κοντά στους Κήπους του Tekke και μια μέρα το Εβκάφ (όλη η περιοχή ανήκει στον Εβκάφ, όχι στον δρα Kucuk) αποφάσισε να κατεδαφίσουν το καφενείο, καθώς και άλλα καταστήματα κοντά στον Tekke για να χτιστούν καινούργια. Έτσι, το καφενείο μεταφέρθηκε σε ένα νέο κτήριο δίπλα στο νεκροταφείο στους Κήπους του Tekke. Ο ιδιοκτήτης του καφενείου είπε στον πεθερό του Tuncer ότι ενώ χτιζόταν το καινούργιο καφενείο βγήκαν στην επιφάνεια τα οστά εκείνων που ήταν θαμμένοι εκεί. Αυτό ήταν στην πραγματικότητα το μέρος όπου είχαν θαφτεί κάποιοι Ελληνοκύπριοι που σκοτώθηκαν στη σύγκρουση του 1963. Και ο κύριος Tuncer καθώς και ένας άλλος αναγνώστης μάς έδειξαν πολλές φορές το μέρος αυτό.

Πολλοί αναγνώστες μάς είπαν ότι οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι είχαν θαφτεί ξεχωριστά. Κάποιοι Τουρκοκύπριοι αναγνώστες που ήταν φωτογράφοι με βοηθήσαν επίσης στέλνοντάς μου πολύ παλιές φωτογραφίες από τους Κήπους του Tekke καθώς μετατρεπόταν σε νεκροταφείο και μοιράστηκα αυτές τις φωτογραφίες με τους λειτουργούς της κυπριακής Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων. Νομίζω ότι είχα μοιραστεί μαζί τους και μερικά βίντεο.

Η άδεια και οι εκσκαφές

Στην αρχή δεν υπήρχε «άδεια» για να σκαφτεί το νεκροταφείο στους Κήπους του Tekke, υπήρχαν τάφοι που έγραφαν «άγνωστος», καθώς και τάφοι που έγραφαν «Ayvasil 1, Ayvasil 2», οπότε έπρεπε να σκαφτούν για να δούμε ποιοι ήταν θαμμένοι εκεί. Είχα γράψει την ιστορία εκείνων που σκοτώθηκαν στο χωριό Άγιος Βασίλειος (Ayvasil) και θάφτηκαν έξω από το τουρκοκυπριακό νεκροταφείο του χωριού, καθώς και εκείνων των Τουρκοκυπρίων που σκοτώθηκαν γύρω από τη Λευκωσία και την Ομορφίτα και στη συνέχεια συγκεντρώθηκαν στο νεκροτομείο του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας. Θάφτηκαν και αυτοί έξω από το νεκροταφείο σε ομαδικούς τάφους. Κάποιοι είχαν ονόματα, άλλοι όχι. Χρειαζόταν λοιπόν να γίνουν εκσκαφές στο νεκροταφείο, σε αυτούς τους τάφους, καθώς και έξω, εκεί που μας έδειξαν αναγνώστες μας, όπως ο Tuncer Huseyin Baghishkan.

Αγωνίστηκα για τουλάχιστον δέκα χρόνια για να αρχίσουν εκσκαφές στον Tekke. Αγωνιστήκαμε μαζί με τους συγγενείς των Τουρκοκυπρίων που νομίζαμε ότι ήταν θαμμένοι εκεί. Δημιούργησαν μια επιτροπή και επισκέφτηκαν πολιτικούς και στρατιωτικούς αξιωματούχους ζητώντας τους να δώσουν «άδεια» για την εκσκαφή στο νεκροταφείο. Τελικά άρχισαν οι εκσκαφές και ξεκίνησαν να βγαίνουν όλοι εκείνοι που ήταν κρυμμένοι στους τάφους και έξω από το νεκροταφείο.

Δεν ήταν δορυφόροι

Όπως ήταν ο ισχυρισμός, κάποιοι από τους Τουρκοκύπριους που ήταν στο νεκροτομείο του Νοσοκομείου Λευκωσίας και αργότερα θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους έξω από το τουρκοκυπριακό νεκροταφείο του Αγίου Βασιλείου βρέθηκαν σε αυτούς τους τάφους. Μου το είχε διηγηθεί και ο Καλλής όταν τον πρωτογνώρισα πριν από δύο δεκαετίες. Και στο σημείο όπου μας υπέδειξε ο Tuncer Huseyin Baghishkan, όπου είχε κτιστεί το νέο καφενείο, η κυπριακή Διερευνητική Επιτροπή Αγνοουμένων βρήκε τα οστά τεσσάρων Ελληνοκύπριων «αγνοουμένων» από το 1963-64 δίπλα στο κτήριο. Αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα «εικόνων από δορυφόρους», αυτό ήταν το έργο του φίλου μας Tuncer, αυτό ήταν το έργο των αναγνωστών μας, αυτό ήταν το δικό μας έργο. Γράψαμε γι’ αυτό, παλέψαμε για να σκαφτεί και αυτό δεν ήταν «χωράφι» που ανήκε στον «δρα Kucuk», αλλά ήταν το κέντρο της πόλης.

Ένας από αυτούς που είχαν θαφτεί ήταν ο Χαράλαμπος Ναρδής, ένας Ελληνοκύπριος που ήρθε στην Κύπρο από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και είχε ένα κατάστημα κοντά στα Starbucks. Ο Ναρδής πήγαινε με το ποδήλατό του στο περίφημο αρτοποιείο Moutallip για να αγοράσει ψωμί για τους πελάτες του που ήθελαν «ψωμί φραντζόλα». Το αρτοποιείο Moutallip ήταν ακριβώς δίπλα από το παλιό παντοπωλείο (δημοτική αγορά), στο τζαμί της Αγίας Σοφίας (Selimiye). Ως μικρό παιδί από το χωριό Επταγώνια της Λεμεσού, ο Ναρδής είχε μεταναστεύσει στην Αλεξάνδρεια, μεγάλωσε εκεί και παντρεύτηκε την Ελένη από το χωριό Τερσεφάνου. Και των δύο οι οικογένειες είχαν μεταναστεύσει στην Αλεξάνδρεια όταν ήταν μικρά παιδιά και επέστρεψαν λόγω των αναταραχών τον Φεβρουάριο του 1963. Εκείνες τις μέρες της σύγκρουσης προς τα τέλη Δεκεμβρίου του 1963, η σύζυγός του Ελένη τον είχε προειδοποιήσει να μην πηγαίνει πουθενά κοντά στην πράσινη γραμμή, αλλά ο Ναρδής γελούσε και έλεγε: «Δεν πειράζει, ακόμα κι αν με πιάσουν, μπορώ να τους μιλήσω στα αραβικά και θα με αφήσουν να φύγω». Δεν ήξερε ότι οι Τουρκοκύπριοι δεν μιλούσαν αραβικά ούτε καταλάβαιναν οτιδήποτε στα αραβικά. Πήγε στο Moutallip για να αγοράσει ψωμί και όπως επέστρεφε στο κατάστημά του τον σκότωσαν στον δρόμο, ακριβώς μπροστά από το κτήριο του «Has-Der» (πρώην κτήριο του νηπιαγωγείου) στο πεζοδρόμιο. Το ποδήλατό του και το ψωμί που αγόρασε έμειναν στο πεζοδρόμιο και οι Τουρκοκύπριοι που έμεναν εκεί είδαν ένα τουρκοκυπριακό στρατιωτικό Land Rover που ήρθε και πήρε το πτώμα του. Τον πήγαν στο νεκροταφείο στους Κήπους του Tekke για να τον θάψουν εκεί.

Είχα πάρει συνέντευξη από την κόρη του κ. Ναρδή το 2007, η Σούλλα Καμμά ήταν η πρώτη Ελληνοκύπρια συγγενής «αγνοούμενου» Ελληνοκύπριου από το 1963 που μου είχε μιλήσει, αφού υπήρχε μια διστακτικότητα να μιλήσουν για τα γεγονότα, άλλο ένα μεγάλο ταμπού. Έβγαλα φωτογραφία του Ναρδή και τη δημοσίευσα. Μου τηλεφώνησε ένας αναγνώστης και μου είπε πως είδε το ποδήλατό του, το ψωμί, πως τον πήρε ένα Land Rover για να τον θάψουν στους Κήπους του Tekke. Θυμόταν μάλιστα ότι ήταν το ίδιο Land Rover που χρησιμοποιούταν για να διανέμεται το ψωμί στους ανθρώπους και πως παραπονέθηκαν πως μετέφεραν και πτώμα και ψωμί στο ίδιο αυτοκίνητο. Βρήκα ακόμη και έναν από τους Τουρκοκύπριους που ήταν σε εκείνο το Land Rover εκείνη τη μέρα. Όχι από «εικόνες από δορυφόρο» αλλά με σκληρή δουλειά, κάνοντας έρευνες στο έδαφος, με τη βοήθεια των αναγνωστών μου.

Υπάρχει ακόμα πολλή δουλειά

Μετά από 15 χρόνια αποδείχτηκε ότι είχαμε δίκιο. Τα οστά του βρέθηκαν στο μέρος όπου είχαμε υποδείξει. Οπότε καμία σχέση με «εικόνες από δορυφόρους», αλλά έπειτα από σκληρή δουλειά με τους αναγνώστες μας. Τους ευχαριστώ και συμμερίζομαι τον πόνο της οικογένειας Ναρδή, καθώς και όλων εκείνων των συγγενών των οποίων τα αγαπημένα πρόσωπα -Τουρκοκύπριοι και Ελληνοκύπριοι- είχαν θαφτεί μέσα και γύρω από το νεκροταφείο στους Κήπους του Tekke. Ας αναπαυθούν όλοι εν ειρήνη. Δυστυχώς, παρόλο που δώσαμε τόσες πολλές πληροφορίες και φέραμε τόσους πολλούς μάρτυρες για να δείξουμε αυτούς τους πιθανούς τόπους ταφής, δεν ενημερωθήκαμε ποτέ για την κηδεία του κ. Ναρδή για να μπορέσουμε να παρευρεθούμε και να εναποθέσουμε λουλούδια στο φέρετρό του. Ας αναπαυθεί εν ειρήνη τώρα.

Υπάρχει ακόμα δουλειά που πρέπει να γίνει τόσο μέσα όσο και έξω από το νεκροταφείο στους Κήπους του Tekke, όπου οι αναγνώστες μας μας έχουν υποδείξει πολλά μέρη τα οποία δεν έχουν σκαφτεί ακόμα. Και γι' αυτό θα συνεχίσουμε να εργαζόμαστε, να πιέζουμε και να αγωνιζόμαστε ώστε να σκαφτούν μέρη τα οποία μας έχουν υποδείξει οι αναγνώστες μας.