Η φιλανθρωπία δεν υποκαθιστά τα ανθρώπινα δικαιώματα

Ο βαθμός σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι το ασφαλέστερο κριτήριο της ποιότητας μιας κοινωνίας και της αξίας μιας διακυβέρνησης. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις παρά το ισχυρό νομικό πλαίσιο προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων το χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης παραμένει βαθύ. Μιλώντας στον «Π» η επίτροπος Διοικήσεως και Προστασίας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Μαρία Στυλιανού - Λοττίδη ακτινογραφεί την κυπριακή πραγματικότητα, αναφέρεται σε συγκεκριμένα παράπονα και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διαχρονικά καθώς και στο πλαίσιο της πανδημίας, και σημειώνει την ανάγκη σύστασης Ανεξάρτητης Αρχής κατά της Διαφθοράς. Παράλληλα, διασαφηνίζει ότι η φιλανθρωπία δεν μπορεί να υποκαθιστά τη διασφάλιση των δικαιωμάτων, αλλά αυτό αποτελεί υποχρέωση της Πολιτείας.

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Δικαιωμάτων που ήταν στις 10 Δεκεμβρίου, σε ποια σημεία θα εστιάζατε όσον αφορά την Κύπρο; Πού εντοπίζονται τα περισσότερα παράπονα;

Η Κύπρος έχει ένα ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ενδεχόμενη παραβίασή τους έγκειται κυρίως στην πλημμελή εφαρμογή των νόμων και των κανονισμών οι οποίοι καθορίζουν το περιεχόμενο και την έκταση της προστασίας τους. Σημαντικό ποσοστό των παραπόνων που τίθενται ενώπιον του Γραφείου μου αφορά θέματα κοινωνικών παροχών, όπως ΕΕΕ και δημόσια βοηθήματα, ως μια αναπόφευκτη συνέπεια της οικονομικής κρίσης. Παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που χρήζουν ιδιαίτερης επαγρύπνησης αφορούν τους χώρους εγκλεισμού, όπως φυλακές, κρατητήρια, στέγες ηλικιωμένων και ψυχιατρικές δομές. Η μειωμένη ορατότητα των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων ή των έγκλειστων αυτών προσώπων επιβάλλουν συνεχείς επισκέψεις από το Γραφείο μου, με σκοπό την πρόληψη και την καταστολή οποιασδήποτε ταπεινωτικής ή εξευτελιστικής μεταχείρισης αλλά και των βασανιστηρίων, υπό την αρμοδιότητά μου ως Εθνικός Μηχανισμός Πρόληψης των Βασανιστηρίων. Τελευταίες μας επισκέψεις αφορούν τις Κεντρικές Φυλακές, όπου ετοιμάζεται μια έκθεση ολιστικής προσέγγισης, η οποία αναμένεται να δημοσιευτεί τον νέο χρόνο. Τέλος, μεγάλος όγκος περιστατικών που καταγγέλλονται σχετίζονται άμεσα με το δικαίωμα στην ιδιοκτησία και ειδικότερα καθυστερήσεις εκ μέρους των αρμοδίων αρχών στην προώθηση και εξέταση των αιτήσεων. Θα πρέπει δε να σημειωθεί ότι λόγω της πανδημίας, σημαντικός αριθμός παραπόνων αφορούν την ένταξη στα Ειδικά Σχέδια του Υπ. Εργασίας.

Πλημμελής εφαρμογή κανονισμών

Σε ποια δικαιώματα παρατηρείτε να υπάρχει χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης;

Μετά την κύρωση από την ΚΔ διεθνών συμβάσεων και την εναρμόνιση του εγχώριου δικαίου με το ευρωπαϊκό κεκτημένο, το νομικό πλαίσιο προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει γίνει πολύ ισχυρό σε θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο. Συνακόλουθα, τα κενά που παρατηρούνται κατά την εκτέλεση των καθηκόντων των ασκούντων δημόσια εξουσία δεν σχετίζονται με την απουσία νομοθετικών και κανονιστικών ρυθμίσεων, αλλά με την πλημμελή εφαρμογή τους από τους αρμόδιους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πλημμελούς και/ή καθόλου εφαρμογής των κανονισμών αποτελούν οι πράξεις και οι παραλείψεις οι όποιες οδήγησαν στον θάνατο τον Στυλιανό. Παρότι υπήρχε το σχετικό κανονιστικό πλαίσιο βάσει του οποίου οι αρμόδιες αρχές οφείλαν να χειρίζονται περιπτώσεις βίας στην οικογένεια, παρατηρήθηκαν σημαντικές ελλείψεις στην εφαρμογή του, τόσο από την Αστυνομία όσο και από τις ΥΚΕ. Ως αποτέλεσμα, ενώ ήταν εις γνώση τους για αρκετά χρόνια τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας που λάμβαναν χώρα στο σπίτι του Στυλιανού, η αδιαφορία, η αμέλεια και η απουσία εκτίμησης του κινδύνου οδήγησαν στον θάνατό του.

Το αποτέλεσμα της σιωπής στη βία...

Η περίπτωση του Στυλιανού βγάζει στην επιφάνεια την αντιμετώπιση του φαινομένου της βίας κατά των γυναικών. Φανερώνει ότι αθώα θύματα δεν καταλήγουν σε τραγικό τέλος από τη μια στιγμή στην άλλη αλλά χρειάζεται επίμονη απουσία προστασίας σε τέτοιο βαθμό που τα γεγονότα πια να μην ζητούν ερμηνεία αλλά να φωνάζουν από μόνα τους. Οι είκοσι και πλέον καταγγελίες της μητέρας του Στυλιανού αγνοήθηκαν τόσο απροκάλυπτα από ΥΚΕ και Αστυνομία ενώ ήταν αρκετές για να δώσουν μια λύση μέσα από κάθε νόμιμη οδό. Χρειάστηκε τελικά μεγάλη προσπάθεια για να κλείσουν τα αφτιά σε τόσες φωνές. Συνεπώς θα πρέπει όχι μόνο να ενδυναμώσουμε τυχόν θύματα να καταγγέλλουν οποιοδήποτε βία, αλλά όταν τα ίδια τα θύματα κραυγάζουν με κάθε τρόπο θα πρέπει τουλάχιστον αν δεν υπάρχει ευαισθητοποίηση να γίνεται ορθή εκτέλεση του καθήκοντός μας.

Διαπιστώνετε έλλειψη κουλτούρας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην κυπριακή κοινωνία;

Ακριβώς, με όσα έχουν αναφερθεί πιο πάνω σχετικά με την ύπαρξη νομικού πλαισίου προστασίας, αποκαλύπτεται ότι αυτό που λείπει είναι η κουλτούρα αλληλοσεβασμού κατά την άσκηση των δικαιωμάτων μας. Η Πολιτεία έχει υποχρέωση να λαμβάνει μέτρα προστασίας, αλλά αντίστοιχα οφείλουν και οι πολίτες να απέχουν από οποιαδήποτε πράξη η οποία συνιστά επέμβαση στα δικαιώματα των συνανθρώπων τους. Η παιδεία αρχίζει από το σπίτι και το σχολείο, αρχίζει από μικρές ηλικίες για να δώσει τον χρόνο να καλλιεργηθεί κουλτούρα σεβασμού και αποδοχής της διαφορετικότητας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οπότε ως ενήλικας να αντιμετωπίζει με όμοιο τρόπο και μακριά από διακρίσεις όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτως φυλής, καταγωγής, θρησκείας, πεποιθήσεων, σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου, ως τρόπο ζωής και όχι από τον φόβο της τιμωρίας.


Δικαιώματα εν μέσω πανδημίας

Ποιες προκλήσεις έχουν διαφανεί στο πλαίσιο των έκτακτων μέτρων; Έχετε εντοπίσει παραβιάσεις από τον Μάρτιο μέχρι σήμερα και σε ποια πεδία;

Από την πρώτη στιγμή το Γραφείο μας επαγρυπνεί και προβαίνει στις αναγκαίες ενέργειες και παρεμβάσεις για τη διασφάλιση της απόλαυσης των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων χωρίς διακρίσεις, έχοντας κατά νου ότι τα μέτρα που λαμβάνονται από την Πολιτεία δεν θα πρέπει να ξεπερνούν το απόλυτα αναγκαίο για τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας και του δικαιώματος στη ζωή. Από τον Μάρτιο μέχρι σήμερα έχουμε προβεί σε σωρεία παρεμβάσεων, είτε μετά την υποβολή παραπόνων, είτε αυτεπάγγελτα, όπου έχει διαπιστωθεί πως ληφθέντα μέτρα συνιστούν δυσανάλογο περιορισμό ως προς την άσκηση και απόλαυση θεμελιωδών δικαιωμάτων. Συγκεκριμένα, οι παρεμβάσεις μας αφορούσαν την άμβλυνση και την ανάγκη άρσης των επιπτώσεων που παρατηρούνται στις ευάλωτες ομάδες, όπως μετανάστες, ΑμεΑ και άτομα που τελούν υπό περιορισμό σε κέντρα φιλοξενίας, φυλακές και χώρους κράτησης, στέγες ηλικιωμένων και ψυχιατρικές δομές.
Παρεμβάσεις έλαβαν χώρα σε σχέση με την ισότιμη, ενόψει της πανδημίας, πρόσβαση των παιδιών με αναπηρίες στην εκπαίδευση, τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων των εγκύων κατά τη διάρκεια του τοκετού με την παρουσία του πατέρα στο μαιευτήριο, το δικαίωμα των ατόμων με αναπηρίες στην πληροφόρηση για θέματα που σχετίζονται με την πανδημία και την έκδοση άδειας εισόδου στην ΚΔ σε ανύπαντρα ζευγάρια, όπως ενδεικτικά αναφέρονται στην ειδική έκδοση που δώσαμε στη δημοσιότητα στις 10 Δεκεμβρίου, Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.
Επιπλέον, άμεσες ήταν οι παρεμβάσεις με θετικό αποτέλεσμα, οι οποίες αφορούσαν καταγγελίες γυναικών ως προς τον μη σεβασμό από το κράτος της επαγγελματικής και οικογενειακής συμφιλίωσης. Τελευταία μας παρέμβαση είναι στο Κέντρο Προσωρινής Υποδοχής και Φιλοξενίας Μεταναστών «Πουρνάρα» όπου εισηγηθήκαμε, μεταξύ άλλων, την άμεση απομάκρυνση όλων των ευάλωτων ατόμων, όπως εγκύων, ασυνόδευτων ανήλικων, πιθανών θυμάτων εμπορίας προσώπων και ατόμων με αναπηρία, καθώς και των αιτητών ασύλου οι οποίοι είχαν ολοκληρώσει τις νενομισμένες διαδικασίες.

Υιοθετούνται εμπράκτως οι συστάσεις που σημειώνετε στις εκθέσεις σας;

Μεγάλο ποσοστό εκ των συστάσεων και εισηγήσεών μας υιοθετούνται.
Πέραν των συστάσεων που αφορούσαν την παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων λόγω της πανδημίας, συμμόρφωση με τις εισηγήσεις μας έλαβαν χώρα σε σχέση με την προσβασιμότητα των ΑμεΑ στο φυσικό και δομημένο περιβάλλον, σε κτήρια, παραλίες, θέατρα. Συμμόρφωση μετά από έκθεσή μας υπήρξε η πρόσβαση ευάλωτων ομάδων και ΑμεΑ στην πληροφόρηση καθώς επίσης και η παροχή εύλογων προσαρμογών σε ΑμεΑ σε εξετάσεις για σκοπούς επαγγελματικής ανέλιξης. Εντούτοις, υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες η Πολιτεία διαχρονικά και κατ’ εξακολούθηση παραλείπει να προβεί στις αναγκαίες συστημικές διαφοροποιήσεις και, κατ’ επέκταση, σε υλοποίηση των εισηγήσεών μας, όπως για παράδειγμα σε θέματα καθυστερήσεων εξέτασης και διεκπεραίωσης αιτημάτων πολιτών που τίθενται ενώπιων των εμπλεκόμενων υπηρεσιών.

Ανεξάρτητη Αρχή κατά της Διαφθοράς

Αυξάνονται τα περιστατικά διαφθοράς. Τι θεωρείτε ότι φταίει και πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν προληπτικά τέτοια φαινόμενα;

Οποιοδήποτε πρόσωπο ασκεί δημόσια εξουσία θα πρέπει αφενός να προσπαθεί με κάθε τρόπο να μην αναλώνεται σε πράξεις αλαζονείας και αφετέρου να αυτοπεριορίζεται, για να μην εκτροχιαστεί από την πορεία που έχει ταχθεί να διανύσει. Επειδή προφανώς αυτό, ανά το παγκόσμιο, δεν είναι εφικτό, η δημιουργία ελεγκτικών μηχανισμών όπως ο θεσμός του επιτρόπου Διοικήσεως είναι απαραίτητη για τη λήψη μέτρων πρόληψης και θεραπείας. Όσον αφορά δε τη διαφθορά, αυτό είναι ένα τεράστιο κεφάλαιο, μέρος του οποίου είναι και η προσπάθεια για τη σύσταση Ανεξάρτητης Αρχής κατά της Διαφθοράς, η οποία είναι απαραίτητη. Επειδή, όμως, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα διαφθορά θεωρείται «η κατάχρηση δημόσιας εξουσίας για ιδιωτικό όφελος», αυτό από μόνο του φανερώνει την άμεση διασύνδεσή της με αδικήματα του ποινικού δικαίου και σαν τέτοια χρειάζεται έναν ελεγκτικό μηχανισμό ο οποίος θα έχει τη δυνατότητα να προβαίνει σε ανακριτικό έργο σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους οικείους νόμους και όχι απλή εποπτεία συμβουλευτικού χαρακτήρα. Το ανακριτικό έργο θα επενεργεί με διπλό όφελος τόσο ως προς τη συλλογή της απαραίτητης μαρτυρίας με ασφάλεια δικαίου, όσο και την προστασία του διερευνώμενου προσώπου ως πιθανού υπόπτου, από την αυθαιρεσία και το «ψάρεμα» πληροφοριών που πιθανόν τελικά να χρησιμοποιηθεί εναντίον του σε ενδεχόμενη ποινική δίωξη.

Η φιλανθρωπία μπορεί να υποκαθιστά τη διασφάλιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου;

Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι συνυφασμένα με τη φύση μας. Αυτό σημαίνει ότι η νομική προστασία που παρέχεται από την Πολιτεία δεν δημιουργεί τα δικαιώματα αυτά αλλά τα αναγνωρίζει. Επομένως, η φιλανθρωπία δεν μπορεί να υποκαθιστά τη διασφάλιση των δικαιωμάτων, αλλά αυτό αποτελεί υποχρέωση της Πολιτείας. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η διασφάλισή τους δεν πρέπει να συσχετίζονται με οιονδήποτε τρόπο με την πρόκληση οίκτου.


Ο Στυλιανός φώναζε βοήθεια

Προσωπικά, από τη μέρα που έχετε αναλάβει καθήκοντα επιτρόπου Διοικήσεως, ποια περίπτωση σας έχει συγκλονίσει;

Αναντίλεκτα η διερεύνηση των συνθηκών που οδήγησαν στον θάνατο τον Στυλιανό είναι η υπόθεση που άγγιξε τα πιο βαθιά μου συναισθήματα. Επειδή πολλές φορές όταν ρωτήθηκα για τον Στυλιανό μου έφεραν και άλλα παραδείγματα θλιβερών περιστατικών με ανήλικους, θα ήθελα να επισημάνω τη διαφορά με την περίπτωση του Στυλιανού χωρίς να θέλω να υποβαθμίσω τις άλλες τραγικές περιπτώσεις. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο Στυλιανός δεν παρασύρθηκε από την αδράνεια της Πολιτείας και δεν ταξίδεψε στα νερά της μέχρι να τον πάρει το κύμα. Ο Στυλιανός αντιστάθηκε στην αδιαφορία, πάλεψε μόνος του, πήρε τη ζωή του στα χέρια του, δούλευε, διάβαζε, ερωτευόταν, στήριζε τα αδέλφια του, τη μητέρα του, ατένιζε το μέλλον με ελπίδα, έκανε όνειρα για το επαγγελματικό του μέλλον και κατάφερε να εκπληρώσει τους στόχους του περνώντας στην Τεχνική Σχολή στον κλάδο που ήθελε. Ο Στυλιανός δεν αυτοκτόνησε, τον πυροβόλησε η απελπισία από την απουσία της ελάχιστης βοήθειας που μπορούσε να είχε λάβει, φωνάζοντας γι’ αυτήν από τριών ετών.