Τρύπες στον έλεγχο ελκύουν απάτες εκατομμυρίων

Ένας δήμος προκηρύσσει διαγωνισμό στο πλαίσιο συγχρηματοδοτούμενου από ευρωπαϊκό ταμείο έργου, π.χ. μιας πλατείας ή ενός πολιτιστικού κέντρου προϋπολογιζόμενου κόστους εκατ. ευρώ. Τρεις εργολάβοι συμπράττουν και υποβάλλουν υψηλές προσφορές έχοντας στο μεταξύ συνεννοηθεί για το ποιου είναι η σειρά να… πάρει τη σύμβαση!

Σε μια άλλη περίπτωση επιχείρηση αιτείται χορηγία από τρία συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα ταυτόχρονα - ένα πρόγραμμα με συγχρηματοδότηση απευθείας από την Κομισιόν για την εκπόνηση μελετών, ένα έργο έρευνας με συγχρηματοδότηση από την ΕΕ μέσω ερευνητικού προγράμματος που υλοποιείται από δημόσιο φορέα της Κύπρου, και παράλληλα εξασφαλίζει και μία προσφορά από άλλο δημόσιο φορέα της Κύπρου για διεξαγωγή συγχρηματοδοτούμενων εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Και στα τρία έργα χρησιμοποιεί το ίδιο προσωπικό και υποβάλλει δαπάνες για συγχρηματοδότηση του μισθολογικού κόστους της επιχείρησης. Σε κάθε έργο υποβάλλει ως αποδεικτικά διαφορετικά δελτία καταγραφής χρόνου (timesheets) και χρεώνει τον ίδιο συνολικό χρόνο απασχόλησης των υπαλλήλων και στα τρία έργα. Με τον τρόπο αυτό ανακτά τρεις φορές το κόστος του.

Έπειτα, δημόσιος υπάλληλος με συγγενική σχέση με επιχείρηση ετοιμάζει έγγραφα διαγωνισμού για το τμήμα στο οποίο εργάζεται και είτε «φωτογραφίζει» στις προδιαγραφές τη συγγενική επιχείρηση, είτε παρέχει εμπιστευτικές πληροφορίες στη συγγενική επιχείρηση, ώστε να υποβάλει την καλύτερη πρόταση και να κερδίσει τον διαγωνισμό.

Τα πιο πάνω δεν αφορούν υποθετικά σενάρια, αλλά παραδείγματα «τρυπών» που εντοπίστηκαν τόσο στο υφιστάμενο σύστημα διαχείρισης και ελέγχου (ΣΔΕ) των συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων της χώρας μας, όσο και στην περίπτωση συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων που διαχειρίζονται άλλες αρχές (π.χ. άλλων κρατών μελών) αλλά και σε περιπτώσεις εθνικών προγραμμάτων και έργων - για να γίνει κατανοητό πόσο σοβαρό είναι το ενδεχόμενο απάτης και γιατί οι αρμόδιες αρχές έχουν σημάνει συναγερμό για καταπολέμησή της. Άλλωστε η εκδίκαση της υπόθεσης ΤΕΠΑΚ για μελέτες που υποβάλλονταν για συγχρηματοδότηση από διάφορα προγράμματα και φαίνεται να ήταν «κλεμμένες» από αντίστοιχες μελέτες της Ελλάδας, η υποβολή της ίδιας (τροποποιημένης) μελέτης σε διάφορα έργα αλλά και η υποβολή προσφορών από συγγενικά πρόσωπα κατηγορούμενης στην υπόθεση ώστε να κλειδώσει την κατακύρωση αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Ότι οι κίνδυνοι απάτης είναι εκεί, ωστόσο είναι δύσκολο να αποδειχθούν εκ των υστέρων και δυσκολότερο να προκύψουν καταδίκες. Συνεπώς απαιτείται προληπτική δράση.

Απάτη σε έξι μορφές

Εξ αφορμής συνεδρίου που διοργανώθηκε από το Γενικό Λογιστήριο της Δημοκρατίας και τη Γενική Διεύθυνση Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων, Συντονισμού και Ανάπτυξης (με συνεισφορά της Κομισιόν) τον περασμένο Ιούνιο, με θέμα «Καταπολέμηση της Απάτης σε Έργα και Σχέδια Χορηγιών που Συγχρηματοδοτούνται από τα Ευρωπαϊκά Ταμεία», ο «Π» αναδεικνύει σήμερα τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Συγκεκριμένα το υφιστάμενο ΣΔΕ, ακόμα και μετά την εφαρμογή σημείων ελέγχων στις διαδικασίες, αναδεικνύει έξι υψηλούς κινδύνους απάτης.

Πέραν (1) της αθέμιτης σύμπραξης στην υποβολή προσφορών, συναγερμός έχει σημάνει για τις αρμόδιες αρχές και όσον αφορά (2) την παραποίηση της ανταγωνιστικής διαδικασίας στις δημόσιες συμβάσεις αλλά και τη (3) διπλή χρηματοδότηση, (4) την υπερεκτίμηση της ποιότητας των δραστηριοτήτων ή του προσωπικού, (5) την εσφαλμένη κατανομή κόστους εργασίας στα έργα ή και (6) το ψευδές κόστος εργασίας. Οι κίνδυνοι -και οι ενδεχόμενες τρύπες που επιτρέπουν απάτες στα συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα- δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητοι, αν αναλογιστεί κανείς ότι μόνο για τα επιχειρησιακά προγράμματα 2014-2020 η συγχρηματοδότηση ανέρχεται σε 745 εκατ. ευρώ.

Στο προαναφερθέν συνέδριο παρουσιάστηκαν τα κύρια συμπεράσματα της αξιολόγησης του ΣΔΕ, όσον αφορά τα μέτρα πρόληψης και καταπολέμησης της απάτης που έχουν προβλεφθεί στις διαδικασίες (τόσο τις εθνικές διαδικασίες γενικά, όσο και τις συγκεκριμένες διαδικασίες συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων) και τα πρόσθετα μέτρα βελτίωσης που, μέσω της αξιολόγησης, εντοπίστηκε ότι απαιτούνται. Η αξιολόγηση των κινδύνων απάτης πραγματοποιήθηκε με στόχο, αφενός, τον προσδιορισμό των κινδύνων για τους οποίους κρίθηκε ότι δεν εφαρμόζονται ικανοποιητικές δικλίδες ασφαλείας ώστε να περιοριστεί η πιθανότητα εκδήλωσης ή η επίπτωσή τους σε ένα αποδεκτό / ανεκτό επίπεδο και, αφετέρου, την αντιμετώπιση των προαναφερθέντων κινδύνων, με την εισήγηση νέων αποτελεσματικών και αναλογικών μέτρων κατά της απάτης.



Συνεχώς ασφαλιστικές δικλίδες

Οι έλεγχοι που αξιολογήθηκαν ότι δεν εφαρμόζονται ή δεν εφαρμόζονται επαρκώς στο τρέχον σύστημα, για να αντιμετωπίσουν τους βασικότερους κινδύνους απάτης, αφορούν: Εκπαίδευση και επιμόρφωση τόσο λειτουργών της διαχειριστικής αρχής και των ενδιάμεσων φορέων της όσο και λειτουργών δικαιούχων σε θέματα δεοντολογίας και ακεραιότητας, καθώς και τις συνέπειες της συμμετοχής τους σε δραστηριότητες που ενδέχεται να θέσουν την ακεραιότητά τους υπό αμφισβήτηση, υλοποίηση και δημοσίευση μηχανισμού υποβολής καταγγελιών σε περίπτωση υποψιών για δόλια συμπεριφορά (whistle-blower mechanism), επαρκή τεχνική γνώση των λειτουργών για αξιολόγηση τεχνικών προδιαγραφών συμβάσεων και υλοποίηση φυσικού αντικειμένου έργων σχεδίων χορηγιών, ελέγχους για σύνδεση μεταξύ προσφοροδοτών ή σχέσεις με μέλη επιτροπών αξιολόγησης, εσωτερικό έλεγχο εντός των αναθετουσών αρχών για διασφάλιση εφαρμογής των σημείων ελέγχου που αφορούν τις διαδικασίες δημόσιων συμβάσεων και μητρώο σύγκρουσης συμφερόντων για εφαρμογή πολιτικής που θα θεσπιστεί σε όλα τα επίπεδα (διαχειριστική αρχή, ενδιάμεσοι φορείς, δικαιούχοι).

Mετά την αξιολόγηση των υψηλότερων κινδύνων, οι αρμόδιες αρχές κατάρτισαν ένα σχέδιο δράσης για αντιμετώπισή τους με πρόσθετα μέτρα καταπολέμησης της απάτης με στόχο τη βελτίωση των ελέγχων και τον περαιτέρω μετριασμό των αρνητικών επιπτώσεων. Μεταξύ άλλων, με εκπαίδευση όλου του προσωπικού που εμπλέκεται σε συγχρηματοδοτούμενα έργα (ιδιαίτερα όσους εμπλέκονται στις επαληθεύσεις) σε θέματα δεοντολογίας και ακεραιότητας και ευαισθητοποίηση για την πιθανότητα διάπραξης απάτης, ενημέρωση και εκπαίδευση για τον μηχανισμό whistle-blower, προσθήκη στοιχείων διαγωνισμών στο πληροφοριακό σύστημα δημόσιων συμβάσεων e-procurement, ώστε να μπορούν να εξαχθούν αναφορές για εντοπισμό ύποπτων μοτίβων σε αναθέσεις συμβάσεων και εφαρμογή πολιτικής για σύγκρουση συμφερόντων - τήρηση ετήσιας δήλωσης σύγκρουσης συμφερόντων σε ειδικό μητρώο.

Μιλώντας στον «Π», η προϊστάμενη της Διεύθυνσης Επαληθεύσεων και Πιστοποίησης, ανώτερη λογίστρια, κ. Σταύρη Ττόφα, εξήγησε πως «στα προγράμματα τα οποία διαχειριζόμαστε στην Κύπρο, με επιμερισμένη ευθύνη με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οι περιπτώσεις απάτης που έχουν διαπιστωθεί μέχρι σήμερα ήταν περιορισμένες, αλλά υπήρχαν τέτοια κρούσματα σε περιπτώσεις προγραμμάτων που διαχειρίζονται άλλες αρχές».



Η επιβολή κυρώσεων αποτρέπει εν δυνάμει δράστες

Με την ολοκλήρωση εκ μέρους των αρμόδιων αρχών της αξιολόγησης των κινδύνων απάτης και τον καθορισμό των επόμενων ενεργειών, κοινοποιήθηκαν οι δείκτες απάτης («Red Flags») για τους δύο τομείς που αξιολογήθηκαν ως οι πλέον επιρρεπείς σε κινδύνους (διαδικασίες δημόσιων συμβάσεων και κόστος προσωπικού) σε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς του συστήματος διαχείρισης και ελέγχου των συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων. Σύμφωνα με την προϊστάμενη της Διεύθυνσης Επαληθεύσεων και Πιστοποίησης κ. Ττόφα, «οι δείκτες απάτης αποτελούν ενδείξεις για την ύπαρξη παράνομης δραστηριότητας που βοηθούν στον εντοπισμό υπονοιών απάτης (’κόκκινες σημαίες’), οι οποίες σηματοδοτούν την αναγκαιότητα για άμεση αντίδραση προκειμένου να διαπιστωθεί αν είναι απαραίτητη η ανάληψη περαιτέρω δράσης. Για τον καθορισμό των δεικτών απάτης, η διαχειριστική αρχή και οι λοιποί εμπλεκόμενοι φορείς θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις σχετικές οδηγίες της ΕΕ που δίνονται στο ενημερωτικό σημείωμα σχετικά με τους δείκτες απάτης για το ΕΤΠΑ, το ΕΚΤ και το ΤΣ» σημειώνει επί τούτου.

Όπως περαιτέρω τονίζει, η ισχυρότερη προληπτική γραμμή άμυνας κατά της απάτης είναι η λειτουργία ενός στιβαρού συστήματος εσωτερικού ελέγχου το οποίο πρέπει να σχεδιάζεται και να λειτουργεί ως αναλογική απάντηση στους κινδύνους που εντοπίζονται κατά τη διάρκεια μιας διαδικασίας αξιολόγησης του κινδύνου. Ωστόσο, ένας οργανισμός θα πρέπει επίσης να επιδιώκει την ανάπτυξη επαρκών δομών και κατάλληλης νοοτροπίας για την αποθάρρυνση της εν δυνάμει δόλιας συμπεριφοράς.

Έρευνα, διόρθωση και δίωξη

Μόλις διαπιστωθεί και αναφερθεί, κατά τα προβλεπόμενα, υπόνοια απάτης, το AFCOS (Anti-Fraud Coordination Unit στο Γενικό Λογιστήριο της Δημοκρατίας) πρέπει να διαβιβάσει την υπόθεση στην αρμόδια αρχή του κράτους μέλους προς διερεύνηση και επιβολή κυρώσεων, συμπεριλαμβανομένων, κατά περίπτωση, των αρχών κατά της διαφθοράς, και να ενημερώσει σχετικά την OLAF. Οι αρμόδιες εθνικές αρχές πρέπει παράλληλα να προβαίνουν σε ενδελεχή και κριτική επανεξέταση τυχόν σχετικών συστημάτων εσωτερικού ελέγχου που ενδέχεται να τις έχουν εκθέσει στην εν δυνάμει ή αποδεδειγμένη απάτη.

«Οι διαχειριστικές αρχές και οι αρχές πιστοποίησης είναι υπεύθυνες για την ανάκτηση αχρεωστήτως καταβληθέντων ποσών από δικαιούχους και πρέπει, κατά συνέπεια, να εφαρμόζουν αξιόπιστες διαδικασίες ώστε να μπορούν να προβαίνουν στην ανάκτηση κονδυλίων της ΕΕ που δαπανήθηκαν δολίως» προσθέτει η κ. Ττόφα. Οι διαδικασίες αυτές πρέπει να είναι σαφείς όσον αφορά τις υποθέσεις για τις οποίες θα ασκηθούν αστικές ή ποινικές διώξεις. Η επιβολή τέτοιων κυρώσεων, σε συνδυασμό με τη δημοσιοποίησή τους, αποτελεί βασικό αποτρεπτικό παράγοντα για τους εν δυνάμει δράστες και, συνεπώς, οι αρμόδιες αρχές πρέπει να επιδιώκουν ενεργά την επίτευξη τέτοιου είδους αποτελεσμάτων.