Τι άνθρωπος θέλεις να είσαι;

Με αφορμή τη διαφθορά που υπάρχει σε όλα τα επίπεδα της πυραμίδας της κυπριακής κοινωνίας, ο «Πολίτης» βάζει στον δημόσιο διάλογο, προς προβληματισμό, το θέμα του επαγγελματικού ήθους και της επαγγελματικής δεοντολογίας. Σε πρώτο στάδιο, όχι για όλα τα επαγγέλματα, αλλά μόνον για εκείνα που στα αγγλικά ονομάζονται professions, δηλαδή επαγγέλματα-λειτουργήματα, όπως είναι οι γιατροί, δικηγόροι, δημοσιογράφοι, λογιστές, δάσκαλοι και άλλοι. «Ο καλός επαγγελματίας έχει μια δισυπόστατη σχέση με τον χρήστη των υπηρεσιών του, ο οποίος είναι, συνήθως, και πελάτης. Έτσι, ο επαγγελματίας έχει μια αυξημένη ευθύνη έναντι του πελάτη, δηλαδή δεν τον βλέπει μόνον σαν πελάτη. Αυτό εγκαθιστά μια πολυπλοκότητα στη σχέση τους. Δεν είναι όπως, για παράδειγμα, πάω σε ένα μαγαζί και αγοράζω ένα παντελόνι, οπότε η ευθύνη για τις επιλογές μου είναι όλη δική μου, αφού ο πωλητής, το μόνον που κάνει είναι να μου θέσει μπροστά μου τα διαφορετικά είδη που επιθυμώ», αναφέρει ο Χαρίδημος Τσούκας, προσθέτοντας ότι στην περίπτωση των γιατρών, των δικηγόρων, των λογιστών, των δημοσιογράφων, των δασκάλων, κ.λπ. η σχέση επαγγελματία - πελάτη/χρήστη υπηρεσιών είναι διαφορετική. «Διότι, αυτά τα επαγγέλματα θεμελιώνονται πάνω σε συστήματα εξειδικευμένης γνώσης, την οποία δεν διαθέτει ο απλός πελάτης/χρήστης, (υπάρχει αυτό που λέμε ασυμμετρία γνώσης), γι' αυτό και το επάγγελμα πρέπει να ασκείται με μεγάλη υπευθυνότητα. Εάν, λοιπόν, μια γυναίκα είναι έγκυος και πάει στον γιατρό της και αυτός της συστήσει αχρείαστη -με ιατρικούς όρους- καισαρική τομή, δεν μπορεί να ελέγξει εάν είναι ορθή η συμβουλή. Άρα, η σχέση επαγγελματία - χρήστη υπηρεσιών είναι και πελατειακή, αλλά και σχέση ευθύνης του παρόχου υπηρεσιών απέναντι στον αποδέκτη. Αυτή η δισυπόστατη σχέση, λοιπόν, δεν πρέπει να αγνοείται. Δεν μπορεί να αγνοηθεί το πελατειακό στοιχείο, ότι π.χ. εγώ ο αναγνώστης αγοράζω την εφημερίδα, άρα αγοράζω το προϊόν του κόπου σας. Εσείς, όμως, ως δημοσιογράφος έχετε την ευθύνη σε αυτό που συνιστά την ουσία του επαγγέλματος, το οποίο είναι η έγκυρη και υπεύθυνη ενημέρωση. Εγώ ως δάσκαλος, ναι, ο μαθητής μου θα πάρει από εμένα ένα αγαθό το οποίο εγώ του παρέχω, όμως, ακριβώς επειδή έχω σχέση ευθύνης απέναντί του, πρέπει να του παρέχω ποιοτική υπηρεσία, άρα να έχω επίγνωση της ευθύνης μου και να ασκώ το επάγγελμά μου όσο πιο υπεύθυνα γίνεται», συμπλήρωσε ο κ. Τσούκας, ο οποίος είναι καθηγητής Στρατηγικής Διοίκησης στην έδρα Columbia Ship Management, πρώην κοσμήτορας της Σχολής Οικονομικών και Διοικητικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Στον πυρήνα αυτών των επαγγελμάτων που παρέχουν κάποια υπηρεσία, συνεχίζει, υπάρχει το «ενδογενές αγαθό», όπως το ονομάζουν οι ηθικοί φιλόσοφοι – η διδασκαλία, η θεραπεία, η ενημέρωση, η νομική ή λογιστική συμβουλή, κ.λπ. «Εάν αυτά τα ενδογενή αγαθά δεν τα παρέχει με τον κατάλληλο τρόπο το επάγγελμα και οι επαγγελματίες που το υπηρετούν, τότε δημιουργούνται πολλά προβλήματα και απαξιώνεται το ίδιο το επάγγελμα», σημειώνει ο καθηγητής.

Ποια είναι η ουσία του επαγγέλματος;

Το κάθε επάγγελμα πρέπει να περιφρουρεί τον πυρήνα τού επαγγέλματός του, που είναι το αξιακό πλέγμα, το σύστημα αξιών, με βάση το οποίο παρέχονται κάποιες υπηρεσίες. Αυτό συνιστά την ουσία του επαγγέλματος – αυτό που ονομάζω στα γραπτά μου ο «ετερο-αναφορικός» χαρακτήρας του επαγγέλματος: δηλαδή, είναι προσανατολισμένο προς τον άλλον, προς τον άνθρωπο που δέχεται τις υπηρεσίες. Έτσι, ο σοβαρός λογιστής, ο σοβαρός γιατρός, ο σοβαρός δημοσιογράφος, ο σοβαρός δάσκαλος, ο σοβαρός δικηγόρος, είναι άνθρωποι που έχουν επίγνωση αυτού του αγαθού που παρέχουν στον χρήστη των υπηρεσιών τους, γι' αυτό και προσπαθούν να το διαφυλάσσουν και να το εκλεπτύνουν με τον πιο υπεύθυνο τρόπο. Αν δεν το κάνουν αυτό, τότε η σχέση επαγγελματία - χρήστη υπηρεσιών εκφυλίζεται και γίνεται μόνον πελατειακή, οπότε η δεύτερη διάσταση -η διάσταση της ευθύνης- αδυνατίζει ή χάνεται εντελώς. Τότε το επάγγελμα μπαίνει σε μια σπειροειδή καθοδική κίνηση, όπου απαξιώνεται διαρκώς. Στην Ελλάδα, αυτό το πράγμα το έχω ζήσει έντονα με τους γιατρούς, με το φακελάκι. Ενώ ο πολίτης έχει μεγάλη ανάγκη τον γιατρό για την υγεία του, από την άλλη μεριά, στο μέτρο που ο κακός γιατρός ζητά το φακελάκι, ο ασθενής δεν τον υπολήπτεται. Και αυτή η αντιφατικότητα, που έχει ο πολίτης με τον πάροχο της υπηρεσίας, υπονομεύει την ίδια τη μεταξύ τους σχέση.

Γιατί χάσαμε το αξιακό πλέγμα στην Κύπρο και έγιναν όλα πελατειακές σχέσεις;

Δεν έχω υπόψη μου σχετικές μελέτες, αλλά η διαίσθησή μου μού λέει ότι το χάσαμε, γιατί σιγά-σιγά κυριάρχησε -μετά το ’74, ειδικά τη δεκαετία του ’80 και μετά- το όραμα του νεοπλουτισμού. Ο νεόπλουτος, ξέρετε, νοιάζεται κυρίως για τον πλούτο και νοιάζεται μόνον για το άτομό του και την οικογένειά του. Δεν έχει αίσθημα ευρύτερης επαγγελματικής και κοινωνικής ευθύνης. Μέχρι τη δεκαετία του ’80 περίπου, είχαμε μια πιο κοινοτική κοινωνία. Μετά, με τον νεοπλουτισμό, το αξιακό πλέγμα άρχισε να διαβρώνεται. Άρχισαν να επικρατούν οι αξίες του ατομικισμού, με βάση τις οποίες ο επαγγελματίας αρχίζει να βλέπει τους χρήστες των υπηρεσιών του κυρίως ως πελάτες. Το δεύτερο στοιχείο, που για μένα είναι ακόμα πιο σημαντικό, είναι ότι οι επαγγελματικές ενώσεις δεν επέδειξαν την ωριμότητα η οποία απαιτείται. Στην Αγγλία, εάν συλληφθεί γιατρός να παίρνει φακελάκι, μίζα για ιατρικό υλικό στα νοσοκομεία, ή να εφαρμόζει κακές ιατρικές πρακτικές, διαγράφεται από τη Βρετανική Ιατρική Ένωση. Είναι πολύ αυστηρές οι ποινές, γιατί εκεί οι επαγγελματίες περιφρουρούν το επάγγελμά τους. Αυτό το νιώθω κι εγώ ως δάσκαλος. Εάν, λ.χ. ένας συνάδελφός μου διαπράττει κάποια παράνομη συμπεριφορά (π.χ. κακοδιαχειρίζεται κονδύλια της ΕΕ ή περιφρονεί τη σύγκρουση συμφερόντων κ.λπ.), ο πρώτος που ενοχλείται είμαι εγώ, διότι ο κόσμος θα σχηματίσει την εντύπωση ότι όλοι μας είμαστε στο ίδιο παιγνίδι. Συνεπώς, πρέπει οι επαγγελματικές ενώσεις να περιφρουρούν το επάγγελμά τους. Αυτό, δυστυχώς, δεν το έχουμε δει να γίνεται με μεγάλο ζήλο. Και αξίζει τον κόπο να αναρωτηθούμε γιατί. Πού είναι οι κώδικες ηθικής δεοντολογίας; Εφαρμόζονται με τη δέουσα αυστηρότητα; Το βλέπει κανείς και σε θέματα που δεν άπτονται της διαφθοράς, αλλά ενός στενού συντεχνιασμού. Ας πούμε, το θέμα της διαμάχης του Πανεπιστημίου Κύπρου με τα δημόσια νοσοκομεία. Σε μια χώρα που έχει θεσμική ωριμότητα, οι ιατρικές ενώσεις θα ήταν αυτές που θα πρωτοστατούσαν στον αγώνα να μετατραπεί το κρατικό νοσοκομείο σε πανεπιστημιακό νοσοκομείο. Διότι έτσι προάγεται το καλώς νοούμενο κοινό συμφέρον. Με λίγα λόγια, οι επαγγελματικές ενώσεις έχουν τεράστιο ρόλο -με τους κώδικες που θεσμοθετούν, με τις αξίες που υπηρετούν, με τις κυρώσεις που επιβάλλουν στα μέλη τους- ώστε να κτιστεί προοδευτικά μια κουλτούρα αξιών, η οποία θα υπηρετεί το επάγγελμα. Όταν δεν το κάνουν αυτό, τότε αναπόφευκτα αδυνατίζουν οι αντίστοιχοι κώδικες δεοντολογίας και τα άτομα ωθούνται περισσότερο στην εξατομίκευση, τον επαγγελματία, ο οποίος μόνος του αφήνεται να κάνει ό,τι γουστάρει. Σε χώρες όπου έχουν μεγάλη ισχύ οι επαγγελματικές ενώσεις και την ασκούν με επαγγελματική υπευθυνότητα, ο επαγγελματίας δεν αισθάνεται τον εαυτό τους ως άτομο, αλλά ως μέρος ενός επαγγέλματος, τις αξίες του οποίου υπηρετεί.

Είναι θέμα παιδείας;

Είναι, αλλά την παιδεία την αποκτούμε και σε ώριμη ηλικία. Δηλαδή, αν το παιδί δεν τα μάθει αυτά στο σχολείο, μπορεί να τα μάθει στο πανεπιστήμιο. Οι περισσότεροι γιατροί στην Κύπρο σπούδασαν στην Αγγλία, την Ελλάδα και την Αμερική, έχουνε μάθει, ξέρουν τι σημαίνει να ασκείς ιατρική στις προηγμένες χώρες της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Όταν, όμως, έρχονται εδώ, αν δεν τους θέτει φραγμούς η προσωπική τους ηθική, σε κάποιους από αυτούς, υπάρχει η τάση να αρχίζουν να ατονούν οι επαγγελματικοί κώδικες που έμαθαν και να κυριαρχούν άλλα κριτήρια, αν δεν υπάρχουν κυρώσεις, θεσμικοί περιορισμοί, ούτε περιρρέουσα κουλτούρα συνολικής ευθύνης. Το ηθικό ερώτημα το οποίο θέτει κάθε επαγγελματίας στον εαυτό του, «είναι σωστό να το κάνω αυτό;», ατονεί, και κυριαρχεί κυρίως το οικονομικό ερώτημα, «αν δεν είναι παράνομο, κι εφόσον θα με ωφελήσει, γιατί να μην το κάνω;». Αν λ.χ. μια έγκυος δεν χρειάζεται να κάνει καισαρική τομή, θα επιμείνω να μην την κάνει ή θα τη δώ μόνο ως πελάτη, οπότε και θα ικανοποιήσω την επιθυμία της και θα εισπράξω μεγαλύτερη αμοιβή; Ο καλός επαγγελματίας έχει ως αφετηρία της συμπεριφοράς του τις αξίες του απαιτητικού επαγγελματισμού, όχι του στενού πελατειασμού. Τον διευθυντή μιας εφημερίδας λ.χ. φυσικά τον ενδιαφέρει η προσέλκυση διαφημίσεων αλλά δεν το κάνει ποτέ σε βάρος των αξιών της υπεύθυνης ενημέρωσης. Δεν θα αρνηθεί να δημοσιεύσει ένα ρεπορτάζ, επειδή ενδεχομένως μια εταιρεία η οποία διαφημίζεται στην εφημερίδα του μπορεί να ενοχληθεί. Ο δάσκαλος δεν θα υποχωρήσει μπροστά σε απαιτήσεις γονιών, που ενδεχομένως δεν θέλουν αλλοδαπά παιδιά στην τάξη του παιδιού τους, αλλά θα επιμείνει στις αξίες του επαγγέλματός του, οι οποίες είναι καθολικής εφαρμογής.

Τι έχει να κερδίσει ένας άνθρωπος, που έχει επαγγελματικό ήθος στη ζωή του;

Αυτό είναι πολύ καλό ερώτημα, ηθικού φιλοσοφικού ενδιαφέροντος. Ο Αριστοτέλης θα μας έλεγε ότι αυτό είναι το λάθος ερώτημα ή, εν πάση περιπτώσει, εξαρτάται από το τι εννοούμε με τη λέξη «κέρδος». Το κίνητρο για να κάνουμε καλά τη δουλειά μας ως επαγγελματίες δεν είναι τόσο το οικονομικό κέρδος, όσο η ευθύνη απέναντι στο επάγγελμά μας. Τι θα κερδίσει κανείς εάν είναι καλός γονιός; Τι θα κερδίσω εγώ εάν είμαι καλός πατέρας, με τη στενή έννοια του όρου; Κερδίζω, υποθέτω, την εκτίμηση των παιδιών μου. Αντιστοίχως, ένας καλός επαγγελματίας κερδίζει την εκτίμηση των άλλων (και των ομολόγων του και των χρηστών) για το επάγγελμά του. Και την εκτίμηση των άλλων, θα την εισπράξει αργότερα, πιθανότατα, και με οικονομικά οφέλη. Διότι, σε ένα επαγγελματικό σύστημα που λειτουργεί καλά, το επάγγελμα απολαμβάνει υψηλό ηθικό κύρος στην κοινωνία, οπότε και τα άτομα προσέρχονται στον επαγγελματία με μεγαλύτερη εμπιστοσύνη και ενδεχομένως και συχνότερα, οπότε και το ηθικό κύρος του επαγγέλματος ανεβαίνει, πράγμα που αποφέρει και οικονομικά αποτελέσματα. Αλλά εγώ δεν θέλω να το βλέπω έτσι, δεν θέλω να το συνδέσω ευθέως με τα οικονομικά αποτελέσματα. Ο Αριστοτέλης θα μας έλεγε ότι έχει να κάνει με το τι είδος άνθρωπος θέλεις να είσαι. Αυτό το ερώτημα δεν απαντιέται με στενά οικονομικούς όρους.

Η ακαδημαϊκή κοινότητα, σημειώνει ο Παναγιώτης Σταυρινίδης, βοηθάει στο να διαμορφωθούν κουλτούρες, οι οποίες σπρώχνουν την κοινωνία ολόκληρη προς πιο δεοντολογική επαγγελματική πράξη.

Έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να διανύσουμε

Σύμφωνα με τον δρα Παναγιώτη Σταυρινιδη, ο οποίος είναι λέκτορας Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, το θέμα του επαγγελματικού ήθους έχει τρεις πτυχές: (α) είναι το προσωπικό επαγγελματικό ήθος, (β) η επαγγελματική δεοντολογία έτσι όπως την καθορίζουν οι επαγγελματικοί σύλλογοι, και (γ) το νομικό πλαίσιο γι' αυτά τα ζητήματα. «Για να υπάρχουν επαγγελματίες με επαγγελματικό ήθος θα πρέπει να δημιουργηθεί ανάλογη κουλτούρα. Οι χώρες που έχουν δημιουργήσει μια τέτοια κουλτούρα, έχουν και μια βαθιά ακαδημαϊκή παράδοση. Βοήθησε η ακαδημαϊκή κοινότητα, ώστε -αργά μεν, αλλά σταθερά προς ένα θετικό ορίζοντα- να διαμορφωθούν κουλτούρες οι οποίες σπρώχνουν την κοινωνία ολόκληρη προς πιο δεοντολογική επαγγελματική πράξη. Στην Κύπρο έχουμε ακόμα πολύ δρόμο να διανύσουμε. Διότι, μέχρι πρόσφατα δεν είχαμε ακαδημαϊκή κοινότητα - το μεγαλύτερό μας πανεπιστήμιο είναι μόλις δυόμιση δεκαετιών», ανέφερε χαρακτηριστικά ο κ. Σταυρινίδης. Και ο νεοπλουτισμός, συνέχισε, δημιούργησε ένα κακό πρότυπο μίμησης, το οποίο έστελνε το μήνυμα ότι για να αναρριχηθείς σε τούτη την κοινωνική εισοδηματική ιεραρχία, θα έπρεπε να παρακάμψεις -και πολλές φορές να παραγνωρίσεις, να παραβιάσεις- ηθικές αναστολές, που κάτω από άλλες συνθήκες δεν θα το έκανες. «Γιατί, πολύς κόσμος έβλεπε ότι το να αποκτήσεις πλούτο με την καθημερινή εργασία, με τον μισθό, ήταν πάρα πολύ δύσκολο έως ανέφικτο. Έτσι, η εύκολη οδός ήταν να κλείσεις τα μάτια, συνειδητά, να παρακάμψεις προσωπικούς, επαγγελματικούς, νομικούς και κοινωνικούς περιορισμούς, για να φθάσεις σε αυτό το οποίο ήθελες να μιμηθείς», συμπλήρωσε.

Πώς θα αποκτήσουμε κουλτούρα επαγγελματικού ήθους;

Θα πρέπει να συμβούν πολλά πράγματα. Πρώτα απ’ όλα, στο επίπεδο των επαγγελματικών συνδέσμων θα πρέπει οι λεγόμενες επιτροπές δεοντολογίας, πειθαρχικές και άλλες που διαχειρίζονται θέματα δεοντολογίας, να τα διαχειρίζονται όντως και να επεμβαίνουν εκεί όπου παρατηρούνται αυτά τα φαινόμενα. Δηλαδή, όταν οι ίδιοι οι επαγγελματικοί σύνδεσμοι -είτε γιατί είναι μικρή η κοινωνία και όλοι γνωριζόμαστε, είτε γιατί δεν θέλουμε να καταδικάσουμε τον κουμπάρο, μια φορά το έκανε κ.λπ.- κλείνουν τα μάτια, αντιλαμβάνεστε ότι το μήνυμα το οποίο μεταδίδεται είναι ότι μπορείς να ξεφεύγεις από αυτό. Οπότε, σε πρώτο επίπεδο, η ευθύνη πάει στους επαγγελματικούς συλλόγους, οι οποίοι πρέπει να λειτουργούν μέσα σε πιο αυστηρά πλαίσια. Τα άλλα δύο επίπεδα, το επίπεδο του κάθε ατόμου ξεχωριστά αλλά και της κοινωνίας γενικότερα, νομίζω ότι είναι κάτι το οποίο πρέπει να ιδωθεί μέσα από ένα πιο μακροπρόθεσμο ορίζοντα.

Άρα, ποιοι είναι οι μηχανισμοί;

Οι μηχανισμοί για να αποκτήσουμε κουλτούρα επαγγελματικού ήθους είναι η παιδεία, η πραγματική αγωγή πολιτών, η πολιτότητα που βγαίνει μέσα από τα σχολεία. Δηλαδή, ο νέος άνθρωπος πρέπει να έχει την αίσθηση του πολίτη, των δικαιωμάτων αλλά και των υποχρεώσεων που έχει σε μια κοινωνία. Επαναλαμβάνω ότι είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, γιατί είναι εκεί που γίνεται η επαγγελματική κατάρτιση, γι' αυτό και τα πανεπιστήμια θα πρέπει να επενδύσουν περισσότερα πάνω σε αυτό το θέμα. Και βέβαια, είναι και οι ίδιοι οι θεσμοί της κοινωνίας, που πρέπει να λειτουργούν ώστε το μοντέλο κοινωνικοποίησης το οποίο μεταδίδουν, να είναι ένα μοντέλο όχι ηθικολογικό, αλλά ένα μοντέλο χρηστής διοίκησης, αξιοκρατίας, δικαιοσύνης. Επίσης, κάποια πράγματα, όπως η εμβάθυνση της ευρωπαϊκής μας ταυτότητας, μπορούν σε ένα μακροεπίπεδο να συνεισφέρουν. Γιατί, σε πράγματα που δεν τα καταφέρνουμε μόνοι μας, ευτυχώς είμαστε περιορισμένοι από ένα άλλο, πιο προηγμένο πλαίσιο, να λειτουργούμε, όπως αυτό της ΕΕ. Τέλος, πιστεύω ότι και η λύση του Κυπριακού θα βοηθήσει, γιατί στο χωραφούι μας, όπου περίπου κάναμε ό,τι θέλαμε εν είδει τσιφλικιού, θα πρέπει μέσα από ένα είδος ομοσπονδίας -γιατί αυτό είναι ομοσπονδιακή διαχείριση, το checks and balances (έλεγχοι και ισορροπίες)- ως κοινότητες πλέον, να συμπεριφερόμαστε με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτυγχάνεται η ομαλή λειτουργία των θεσμών και του κράτους.

Ο Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) το 2016 τιμήθηκε με το Κυπριακό Βραβείο Έρευνας (Κοινωνικές Επιστήμες). Είναι συγγραφέας του βιβλίου «Αν ο Αριστοτέλης ήταν Διευθύνων Σύμβουλος» (Καστανιώτης).

«Ο σοβαρός λογιστής, ο σοβαρός γιατρός, ο σοβαρός δημοσιογράφος, ο σοβαρός δάσκαλος, ο σοβαρός δικηγόρος, είναι άνθρωποι που έχουν επίγνωση αυτού του αγαθού που παρέχουν στο χρήστη των υπηρεσιών τους, γι αυτό και προσπαθούν να το διαφυλάσσουν και να το εκλεπτύνουν με τον πιο υπεύθυνο τρόπο»

kateliadi@politis-news.com