Η Κύπρος μπροστά στο νέο φλερτ Τουρκίας - Ισραήλ

Τι υπαγορεύει την επαναπροσέγγιση στις σχέσεις Τουρκίας -Ισραήλ; Ο Ισραηλινός Πρόεδρος Isaac Herzog επισκέφθηκε την Τετάρτη στο πλαίσιο διήμερης επίσκεψης την Τουρκία όπου είχε συνομιλίες με τον Τούρκο Πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν. Μπορεί αυτή η επίσκεψη να καταργήσει το καθεστώς δυσπιστίας μεταξύ των δύο χωρών την τελευταία δεκαετία; Από την άλλη, μπορεί αυτή η επαναπροσέγγιση να περιορίσει ή και να ανατρέψει την ανάπτυξη των σχέσεων Κύπρου-Ελλάδας -Ισραήλ οι οποίες την ίδια αυτή δεκαετία είχαν σημαντική βελτίωση; Για τους Ισραηλινούς, αυτά τα διλήμματα μάλλον ηχούν αστεία.

Η Τουρκία υπήρξε η πρώτη χώρα που αναγνώρισε το Κράτος του Ισραήλ το 1949, με τις σχέσεις των δύο χωρών έως και τις αρχές του 21ου αιώνα να είναι σε γενικές γραμμές ικανοποιητικές, με εξαίρεση κάποιες περιόδους αναζωπύρωσης του Παλαιστινιακού. Η ρήξη στον άτυπο άξονα Άγκυρας -Τελ Αβίβ επήλθε αρχικά το 2008, όταν το Ισραήλ επιτέθηκε στη Γάζα σε μια επιχείρηση εναντίον της Χαμάς. Από το φόρουμ του Νταβός τότε ο Ταγίπ Ερντογάν κατηγόρησε τον Πρόεδρο Σιμόν Πέρες «ως δολοφόνο». Η κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών επιδεινώθηκε το 2010, όταν το ισραηλινό ναυτικό επιτέθηκε εναντίον του πλοίου Μαβί Μαρβαρά το οποίο μετέφερε προμήθειες στη Γάζα, με θύματα αρκετούς Τούρκους ναυτικούς. Το Ισραήλ θεώρησε ότι η αποστολή του παραβίαζε τον ναυτικό αποκλεισμό που επέβαλε. Ο Τούρκος Πρόεδρος ανέβασε και άλλο τους τόνους, κατηγορώντας το Ισραήλ ως ένα κράτος χωρίς νόμους «που του αξίζει κάθε είδους κατάρα». Ο Ερντογάν, αφού απέλασε τον Ισραηλινό πρέσβη στην Άγκυρα, διέκοψε κάθε διπλωματική σχέση με το Τελ Αβίβ.

Τι αλλάζει σήμερα

Οι πρόσφατες τουρκικές προσπάθειες εξομάλυνσης των σχέσεων με το Ισραήλ επισυμβαίνουν σε ένα πολύ διαφορετικό πλαίσιο σε σύγκριση με μια δεκαετία πριν. Ο Ερντογάν αντιμετωπίζει μεγάλες οικονομικές δυσκολίες στην πατρίδα του. Τα ποσοστά αποδοχής του έχουν μειωθεί- οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι τα κόμματα της αντιπολίτευσης θα μπορούσαν να συγκεντρώσουν πλειοψηφία αν διεξάγονταν σήμερα εκλογές. Επιπλέον, όπως σημειώνουν αρκετοί αναλυτές και παλαίμαχοι διπλωμάτες, η τουρκική εξωτερική πολιτική έχει αφήσει τη χώρα απομονωμένη στην περιοχή, κάτι που αναγκάζει τον Ερντογάν να ξεκινήσει μια ενεργητική προσπάθεια για την ανοικοδόμηση των σχέσεων της Τουρκίας με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, την Αίγυπτο και τη Σαουδική Αραβία. Η επίσκεψη του Herzog πρέπει να θεωρηθεί ως μια τουρκική προσπάθεια να μετακινηθεί από μια ιδεολογικά καθοδηγούμενη εξωτερική πολιτική σε μια πιο ρεαλιστική, αν και πολλοί αναλυτές θεωρούν ότι το κύριο εμπόδιο μεταξύ των δύο χωρών, που μπορεί τελικά να παραμείνει και ανυπέρβλητο, είναι το παλαιστινιακό ζήτημα σε συνδυασμό με την προσήλωση του Ερντογάν στη Χαμάς και το ευρύτερο κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων.

Πέραν του Παλαιστινιακού, πάντως, οι βασικοί άξονες εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας και του Ισραήλ δεν είχαν σοβαρές αποκλίσεις, σύμφωνα με πρόσφατη ανάλυση της δεξαμενής σκέψης Brookings:

Και οι δύο χώρες παραδοσιακά έβλεπαν τις γεωπολιτικές τάσεις και εξελίξεις στην περιοχή της Μέσης Ανατολής με παρόμοιο τρόπο, καθώς και οι δύο έδιναν μεγάλη σημασία στη σταθερότητα στη Συρία, πίστευαν ότι το Ιράν δεν πρέπει να έχει πυρηνικά όπλα και έδιναν προτεραιότητα στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Είναι ενδιαφέρον ότι στην τρέχουσα κρίση Ρωσίας-Ουκρανίας, τόσο η Τουρκία όσο και το Ισραήλ έχουν επιλέξει μια μορφή ενεργητικής ουδετερότητας. Ρητορικά καταδικάζουν την εισβολή της Ρωσίας, η οποία καταστρατηγεί την εδαφική ακεραιότητα και την κυριαρχία της Ουκρανίας, από την άλλη δεν συμμετέχουν στη λήψη μέτρων εναντίον της Ρωσίας, σε μια προσπάθεια να μην διαταράξουν τις σχέσεις τους με τη Μόσχα. Τόσο ο Ερντογάν όσο και ο Ισραηλινός Πρωθυπουργός Ναφτάλι Μπένετ έχουν προσφερθεί επιπλέον να μεσολαβήσουν- ο Μπένετ συναντήθηκε με τον Ρώσο Πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν στη Μόσχα το περασμένο Σαββατοκύριακο, ενώ ο Ερντογάν μίλησε τηλεφωνικά με τον Πούτιν, με στόχο να ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις μεταξύ της Μόσχας με του Κιέβου. Στην Αττάλεια της Τουρκίας πραγματοποιήθηκε επίσης την Πέμπτη με τουρκική πρωτοβουλία συνάντηση των υπουργών Εξωτερικών της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Η ουδετερότητα των δύο χωρών έχει βέβαια και σχέση με την κατάσταση στη Συρία, την οποία ελέγχει πλήρως η Ρωσία. Η Τουρκία φοβάται αλλαγή status στο Ιντλίπ υπέρ των συριακών στρατευμάτων και το Ισραήλ απαγόρευση πτήσεων εναντίον στόχων της Χεσπολάχ κοντά στα βορειοανατολικά του σύνορα.

Οικονομία

Από οικονομικής πλευράς, οι ηγέτες και των δύο χωρών φρόντισαν όλα αυτά τα χρόνια ώστε οι πολιτικές εντάσεις να μην διαταράξουν τις μεταξύ τους συναλλαγές στο εμπόριο και στις επενδύσεις. Το διμερές εμπόριο έφτασε σε νέο υψηλό επίπεδο, σχεδόν 5,75 δισεκατομμύρια δολάρια το 2020, με την Τουρκία να συγκαταλέγεται στους 10 μεγαλύτερους εμπορικούς εταίρους του Ισραήλ. Αν και μια πολύ μικρότερη οικονομία, το Ισραήλ είναι εντυπωσιακά μεγαλύτερος εισαγωγέας τουρκικών προϊόντων από ό,τι η Ρωσία. Η ανακάλυψη φυσικού αερίου από το Ισραήλ θεωρήθηκε και από τις δύο πλευρές ως πιθανή αλλαγή του παιχνιδιού, με τη δυνατότητα του Ισραήλ να μεταφέρει φυσικό αέριο στην Τουρκία και από εκεί στη νότια Ευρώπη. Τα σχέδια για έναν τέτοιο αγωγό έχουν τεθεί στο συρτάρι τα τελευταία χρόνια, αλλά η πίεση που ασκεί ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας στις αγορές ενέργειας είναι πιθανό να τα αναζωογονήσει, ιδίως αν οι διμερείς σχέσεις συνεχίσουν να βελτιώνονται. Με την πρόσθετη αναμενόμενη απώλεια τουρισμού από τη Ρωσία και την Ουκρανία, η Τουρκία επιθυμεί επίσης να ανακτήσει τον ισραηλινό τουρισμό.

Διπλωματικές κινήσεις

Τα τελευτία δέκα χρόνια το Ισραήλ εκμεταλλεύτηκε τις κακές σχέσεις με την Άγκυρα για να κτίσει καινούριες. Έκτισε μια τριμερή σχέση με Ελλάδα και Κύπρο με κύριο άξονα την εκμετάλλευση του φυσικού αερίου στην περιοχή, η οποία επεκτάθηκε σε περεταίρω οικονομική και αμυντική συνεργασία. Την ίδια στιγμή, οι συμφωνίες που υπογράφηκαν το 2020 μεταξύ του Ισραήλ, των ΗΑΕ, του Μπαχρέιν και του Μαρόκου κατέστησαν επίσης σαφές στον Ερντογάν ότι η περιοχή κινείται προς διαφορετική κατεύθυνση και ότι η Τουρκία μπορεί να μείνει πίσω εάν δεν εξομαλύνει τις σχέσεις της με τον περίγυρό της. Προς την ίδια κατεύθυνση κινήθηκαν Κύπρος και Ελλάδα, ενδυναμώνοντας τις σχέσεις τους με Αίγυπτο, Εμιράτα, Ιορδανία και Σαουδική Αραβία.

Στη συνάντησή του με τον Ταγίπ Ερτογάν την Πέμπτη στην Άγκυρα, ο Ισάακ Χέτζογκ ανέφερε ότι οι δύο χώρες προσπαθούν να βελτιώσουν τις σχέσεις τους, αλλά δεν τα βρουν σε όλα. Από την πλευρά του, ο Τούρκος Πρόεδρος επέμεινε ενώπιον των δημοσιογράφων στη «σημασία» που προσδίδει στη «συνεργασία στον τομέα της ασφάλειας και της ενεργειακής ασφάλειας με το Ισραήλ». Η Τουρκία δεν επιθυμεί πλήρη εξάρτηση από το φυσικό αέριο της Ρωσίας, κάτι που επιδιώκουν σχεδόν όλες οι χώρες της Ευρώπης μετά την εισβολή στην Ουκρανία.

Μια καλή εναλλακτική πηγή τροφοδότησης για την Τουρκία είναι τα κοιτάσματα φυσικού αερίου, με Ισραήλ και Κύπρο αυτή τη στιγμή να διαθέτουν πέριξ των 30 τρισ. κυβικών ποδιών φυσικού αερίου, τα οποία αποδεδειγμένα παραμένουν σε αναζήτηση αγορών. Στο Ισραήλ παραμένει ανεκμετάλλευτο το κοίτασμα Λεβιάθαν (20 τρις), ενώ η Κύπρος διαθέτει το Αφροδίτη (4 τρις) και το Γλαύκος (5-8 τρις).

Η επιλογή της επανάληψης των διμερών συζητήσεων για τη συνεργασία στον τομέα του φυσικού αερίου είναι ελκυστική για την Τουρκία, ιδίως καθώς οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν πρόσφατα ότι δεν υποστηρίζουν πλέον τον αγωγό EastMed (μεταξύ Ισραήλ, Κύπρου, Ελλάδας και Ιταλίας). Η Τουρκία έχει επίσης αποκλειστεί από το φόρουμ φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου (EMGF) που ιδρύθηκε το 2020, στο οποίο το Ισραήλ, η Ελλάδα, η Κύπρος και η Αίγυπτος συντονίζουν στενά τις ενεργειακές πολιτικές, και σίγουρα θα ήθελε να συμπεριληφθεί σε αυτό το φόρουμ στο μέλλον.

Πρόσφατα πάντως το Ισραήλ προχώρησε σε μια ακόμα κίνηση, καταλήγοντας σε συμφωνία με τον Λίβανο σε σχέση με την οριοθέτηση των μεταξύ τους ΑΟΖ, κάτι που ανοίγει περεταίρω δυνατότητες συνεργασίας, κυρίως σε ό,τι αφορά την κατασκευή αγωγού φυσικού αερίου προς την Τουρκία, παρακάμπτοντας ακόμα και την κυπριακή ΑΟΖ. Από την πλευρά της η Κύπρος δεν φαίνεται να έχει ξεκάθαρη πολιτική μέχρι στιγμής, αφού το ενεργειακό της πρόγραμμα συσχετίζεται πλήρως με το Κυπριακό. Σύμφωνα με ισραηλινή διπλωματική πηγή, «το Τελ Αβίβ θέλει τις βέλτιστες δυνατές σχέσεις με τη Λευκωσία και την Αθήνα (κάτι που διαφάνηκε με την προηγηθείσα περιοδεία Χέρτζογκ στις δύο πρωτεύουσες), αλλά δεν εξαρτά την πολιτική του με την Άγκυρα από τις σχέσεις αυτές. Αυτό το έχουμε καταστήσει σαφές στην Κύπρο από την πρώτη στιγμή».

Ο καταλύτης 

Η στροφή της Άγκυρας προς το Ισραήλ επιταχύνθηκε και από έναν άλλο παράγοντα. Η δημιουργία κυβέρνησης εθνικής ενότητας στο Ισραήλ τον Ιούνιο του 2021, με επικεφαλής τον Μπένετ και έναν συνασπισμό που περιλάμβανε για πρώτη φορά ένα αραβικό ισλαμιστικό κόμμα - και η απομάκρυνση τού επί μακρόν Πρωθυπουργού Μπενιαμίν Νετανιάχου - αντιμετωπίστηκε πολύ θετικά από την Άγκυρα. Η εκλογή του Ισαάκ Χέρτζογκ στην προεδρία τον Ιούλιο έδωσε στον Ερντογάν την ευκαιρία να προσεγγίσει και να δημιουργήσει έναν δίαυλο επικοινωνίας με τον Ισραηλινό Πρόεδρο, του οποίου ο ρόλος είναι μεν περισσότερο συμβολικός, αλλά η ιδιαίτερη του σχέση με τον Μπένετ τον καθιστά καταλυτικής σημασίας. Η απόφαση, με λίγα λόγια, να προσκληθεί ο Herzog στην Τουρκία ήταν ένα προσεκτικά μελετημένο σχέδιο από τον Ερντογάν και τους συμβούλους του και μπορεί να χρησιμεύσει ως ένα πρώτο βήμα για την εξομάλυνση των σχέσεων των δύο χωρών.

Στην ισραηλινή πλευρά υπάρχει η συνειδητοποίηση ότι είναι καλύτερα να εξουδετερωθεί η εχθρότητα μεταξύ Ιερουσαλήμ και Άγκυρας και η αναγνώριση ότι η βελτίωση των σχέσεων με την Τουρκία εξυπηρετεί βασικά στρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα του Ισραήλ.