Γιατί απορρίψαμε το Αγγλοαμερικανοκαναδικό Σχέδιο Λύσης και την επιστροφή της Αμμοχώστου

Η απόφαση της Άγκυρας να ανοίξει για το κοινό μέρος της παραλίας των Βαρωσίων και να δημιουργήσει πέρασμα μέσω της περίκλειστης πολης προς τη συγκεκριμένη ακτή, αναζωπύρωσε τη συζήτηση αναφορικά με τα Σχέδια επιστροφής της Αμμοχώστου -σύνολο 7- που μας παρουσιάστηκαν κατά περιόδους και τα οποία τα απορρίψαμε όλα.

Ο Νίκος Α. Ρολάνδης -διετέλεσε, μεταξύ άλλων, υπουργός Εξωτερικών από το 1978 μέχρι το 1983- θεωρεί το Αγγλοαμερικανοκαναδικό Σχέδιο Λύσης του Κυπριακού ως το καλύτερο που μας προτάθηκε ποτέ.

Στις 10 Νοεμβρίου του 1978, ο κ. Ρολάνδης, ΥΠΕΞ της Κυπριακής Δημοκρατίας τότε, παρέλαβε από τον Matthew Nimetz, ο οποίος ήταν ανώτερος σύμβουλος του αμερικανικού υπουργείου Εξωτερικών, το Αγγλοαμερικανοκαναδικό Σχέδιο Λύσης του Κυπριακού.

Για το εν λόγω Σχέδιο Λύσης γράφει ο Νίκος Α. Ρολάνδης στο βιβλίο του «Ματιές στην Ζωή και την Ιστορία»:

Το Σχέδιο αυτό μάς το πρότεινε η αμερικανική κυβέρνηση επί Προέδρου Carter. Το παρέλαβα προσωπικά στις 10 π.μ. της 10^ης Νοεμβρίου 1978, στο Harvard Club της Νέας Υόρκης. Είχα μαζί μου τον πρόεδρο της Βουλής των Αντιπροσώπων, Αλέκο Μιχαηλίδη, και διπλωμάτες της Μόνιμης Αντιπροσωπείας μας στα Ηνωμένα Έθνη. Μου το παρέδωσε ο Σύμβουλος του υπουργείου Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών, Matthew Nimetz (που χειρίστηκε το Μακεδονικό πρόβλημα), ο οποίος αφίχθη από τη Washington D.C. για τον σκοπό αυτόν. Ο τίτλος του ήταν «Framework for a Cyprus Settlement».

Πολιτική κατάσταση


Προτού αναλύσω το Σχέδιο και τις συνθήκες που επικράτησαν, θα ήθελα να περιγράψω την πολιτική κατάσταση στην Κύπρο που προηγήθηκε της επίδοσης του Σχεδίου:

1. Λίγες εβδομάδες μετά που παρέλαβα το υπουργείο Εξωτερικών, τον Μάρτιο του 1978, με επισκέφθηκε ο Αμερικανός πρέσβης William Crawford, φέρνοντας μαζί του έναν κατάλογο με τριάντα επτά περίπου θέματα που συζητήθηκαν στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών τον προηγούμενο χρόνο (Σεπτέμβριος - Δεκέμβριος 1977). Σε όλα αυτά τα θέματα, παρατήρησε ο Αμερικανός διπλωμάτης, με εξαίρεση μερικά που ήταν ουδέτερα, η Κύπρος ψήφισε υπέρ των θέσεων της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Crawford αποχώρησε από την Κύπρο λίγο μετά και τον διαδέχθηκε ο Αμερικανός πρέσβης Galen Stone. Ο Stone μου μίλησε για το ίδιο θέμα και μου εξήγησε ότι οι Αμερικανοί είχαν κατατάξει την Κύπρο μεταξύ των Αδεσμεύτων Χωρών που δεν διέκειντο φιλικά προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ελέγξαμε τον κατάλογο στο υπουργείο (δεν ήμουν υπουργός τον προηγούμενο χρόνο) και διαπιστώσαμε πως πράγματι ο πρέσβης είχε δίκαιο. Ενημέρωσα, λοιπόν, σχετικά τον Πρόεδρο Κυπριανού και συμφωνήσαμε να ισοζυγίσουμε την εξωτερική πολιτική μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αρχίζοντας με έντονη επαναδραστηριοποίηση του θέματος των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης), το οποίο μετά την εισβολή και κατοχή είχε εγκαταλειφθεί. Και αυτό το δέχτηκε ο Σπύρος Κυπριανού, παρά την κομματική συνεργασία του με το ΑΚΕΛ, το οποίο τότε δεν ήθελε καν να ακούσει για Ευρώπη.


2. Η εξισορρόπηση της πολιτικής μας ικανοποίησε τους Αμερικανούς και την Ευρώπη. Ήμαστε, φυσικά, πολύ προσεκτικοί για να μη δυσαρεστήσουμε το Ανατολικό Μπλοκ.


3. Τον Ιούλιο του 1978 η Αμερικανική Γερουσία ήρε το εμπάργκο για την πώληση αμερικανικών όπλων στην Τουρκία. Αυτό μας δυσαρέστησε σε μεγάλο βαθμό. Κάλεσα τον Αμερικανό πρέσβη (Galen Stone) και έκανα έντονες παραστάσεις για το θέμα αυτό. Οι Αμερικανοί ανέφεραν ότι είχαν παρέλθει τέσσερα χρόνια από την εισβολή και ότι δεν μπορούσαν να αφήσουν έναν πολύ σημαντικό σύμμαχο, μέλος του ΝΑΤΟ, την Τουρκία, χωρίς επαρκή εξοπλισμό. Είναι τότε που ανέφερα στον Galen Stone ότι ίσως να ήταν σκόπιμο να αναλάβει η αμερικανική κυβέρνηση πρωτοβουλία για λύση του κυπριακού προβλήματος. Ο Galen, ο οποίος ήταν ένας από τους καλύτερους Αμερικανούς πρέσβεις που είχαμε ποτέ (πέθανε πρόσφατα σε ηλικία 96 χρόνων), έκρινε πως ένα τέτοιο αίτημα μπορούσε να προωθηθεί. Λίγο μετά, μου ανέφερε ότι κατά πάσα πιθανότητα θα προωθείτο αυτή η σκέψη.


4. Το Σεπτέμβρη του 1978 οι Αμερικανοί μάς ειδοποίησαν ότι ο Matthew Nimetz με την ομάδα του θα ερχόταν στην Κύπρο για να διαβουλευθεί σχετικά με το Σχέδιο. Έφθασε ο Nimetz λίγες μέρες αργότερα. Οι συναντήσεις του με τη δική μας πλευρά έγιναν με εμένα και την ομάδα μου. Συσκεφθήκαμε δυο μέχρι τρεις φορές, κυρίως στο σπίτι μου, για να αποφύγουμε τη δημοσιότητα. Κρατούσα, φυσικά, συνεχώς ενήμερο τον Πρόεδρο Κυπριανού. Στην τουρκοκυπριακή πλευρά συνάντησε τον Rauf Denktaş και τη δική του ομάδα. Ο Nimetz μάς ανέφερε ότι το Σχέδιο είχε την πλήρη υποστήριξη του Αμερικανού Προέδρου, Jimmy Carter, του υπουργού Εξωτερικών, Cyrus Vance, του αναπληρωτή υπουργού Warren Christopher, όπως και του ίδιου. Είχε, επίσης, φυσικά, και τη στήριξη του Ηνωμένου Βασιλείου και του Καναδά. Εμείς του αναφέραμε ότι η πρόταξη του θέματος της Αμμοχώστου ήταν απαραίτητη (άλλωστε το καλοκαίρι 1978 ο Denktaş είχε κάνει κάποια μάλλον αόριστη πρόταση για το Βαρώσι) και ότι ουσιαστικά το Σχέδιο θα έπρεπε να μετέτρεπε το ενιαίο κράτος του 1960 σε ομοσπονδιακό, όπως άλλωστε προνοούσε η Συμφωνία Υψηλού Επιπέδου Μακαρίου – Denktas της 12^ης Φεβρουαρίου 1977. Ο Nimetz μάς άφησε με την εντύπωση ότι και οι δικές του σκέψεις ήσαν προς αυτή την κατεύθυνση.


5. Στις 6 Οκτωβρίου 1978 υπήρξε συνάντηση του Προέδρου Κυπριανού, τον οποίο συνόδευα, με τον Πρόεδρο Jimmy Carter στον Λευκό Οίκο. Κατά τη συνάντηση, μεταξύ άλλων, ο Πρόεδρος Carter επανέλαβε ότι οι Αμερικανοί ετοίμαζαν Σχέδιο για επίλυση του Κυπριακού, το οποίο είχε την απόλυτη υποστήριξή τους. Ευχαριστήσαμε τον Πρόεδρο για την πρωτοβουλία αυτή και αναφέραμε ότι η κυπριακή κυβέρνηση θα εξέταζε με προσοχή το Σχέδιο.

Επιστροφή Βαρωσιωτών


Ο Matthew Nimetz μού επέδωσε το Σχέδιο στις 10 Νοεμβρίου 1978, όπως αναφέρω ανωτέρω. Μου ανέφερε ότι το Σχέδιο ήταν ολοκληρωμένο. Μου είπε, επίσης, ότι είχαν συνεργαστεί με τους Αμερικανούς, οι κυβερνήσεις του Ηνωμένου Βασιλείου και του Καναδά. Εισηγήθηκε να μελετήσουμε προσεκτικά το Σχέδιο, το οποίο ο ίδιος θεωρούσε ως καλή ευκαιρία για λύση του Κυπριακού. Συνομίλησε και ιδιαίτερα μαζί μου για λίγη ώρα και, απαντώντας σε ερώτησή μου, μού ανέφερε ότι είχαν ενημερώσει σε γενικές γραμμές την Αθήνα και την Άγκυρα και ότι «Ankara is not negative» («Η Άγκυρα δεν είναι αρνητική»). Δεν μου είπε ότι είναι θετική. Είπε πως δεν είναι αρνητική. Επικοινώνησα με τον Πρόεδρο Κυπριανού στην Κύπρο, ο οποίος μου έδωσε οδηγίες να ενημερώσω τους πολιτικούς αρχηγούς οι οποίοι ευρίσκοντο στη Νέα Υόρκη μαζί μου, λόγω προσφυγής στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Ο Πρόεδρος μού είπε να τους διαβάσω το κείμενο τού Σχεδίου χωρίς να τους δώσω αντίγραφα. Οι πολιτικοί αρχηγοί ήταν ο Γλαύκος Κληρίδης (ΔΗΣΥ), ο Εζεκίας Παπαϊωάννου (ΑΚΕΛ), ο Αλέκος Μιχαηλίδης (εκ μέρους του ΔΗΚΟ) και ο Βάσσος Λυσσαρίδης (ΕΔΕΚ).

Το Σχέδιο προνοούσε τη δημιουργία ενός ομοσπονδιακού δικοινοτικού κράτους με τους συνήθεις όρους μιας ομοσπονδίας. Κατοχύρωνε τα ανθρώπινα δικαιώματα. Καθόριζε τα κριτήρια του εδαφικού. Αναφερόταν σε σταδιακή αποστρατικοποίηση. Περιείχε οικονομικές πρόνοιες. Προνοούσε για επιστροφή των κατοίκων των Βαρωσίων με την έναρξη των συνομιλιών, οι οποίοι θα παρέμεναν στα σπίτια τους ανεξάρτητα από την έκβαση των συνομιλιών. Υπολογίσαμε ότι θα επέστρεφαν περίπου τριάντα χιλιάδες Βαρωσιώτες.

Αντιδράσεις κομμάτων


Συναντήθηκα με τους πολιτικούς αρχηγούς, γύρω στο μεσημέρι της 10^ης Νοεμβρίου, στο Delegates Lounge, στο κτίριο των Ηνωμένων Εθνών. Καθίσαμε σε μια γωνιά για δυο περίπου ώρες. Διάβασα το Σχέδιο και το ανέλυσα. Στο τέλος ζήτησα από τους πολιτικούς αρχηγούς, εάν ήθελαν, να μου πουν τι νομίζουν για το Σχέδιο. Επίσης παρακάλεσα, εάν ήταν δυνατό, να μην προβούν σε δημόσιες δηλώσεις προτού επιστρέψουμε στην Κύπρο. Ο Γλαύκος Κληρίδης μού είπε ότι καταρχήν βλέπει το Σχέδιο θετικά. Ο Εζεκίας Παπαϊωάννου ανέφερε ότι δεν πρέπει να βιαστούμε, να μελετήσουμε το Σχέδιο προσεκτικά. Ο Αλέκος Μιχαηλίδης ανέφερε ότι ο ίδιος έβλεπε θετικά το Σχέδιο, αλλά έπρεπε να συμβουλευθεί το κόμμα του. Ο Βάσσος Λυσσαρίδης ήταν αρνητικός.

Επιστρέψαμε στην Κύπρο στις 29 Νοεμβρίου, μετά που συμπληρώθηκε η προσφυγή στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Όταν επιστρέψαμε, η ΕΔΕΚ πήρε δημόσια θέση ενάντια στο Σχέδιο, το ΔΗΚΟ δεν έκανε καμιά επίσημη δήλωση. Ο Συναγερμός πήρε θετική θέση.

«ΟΧΙ» από ΕΣΣΔ


Αμέσως μετά την άφιξή μου, η Κυπριακή Υπηρεσία Πληροφοριών ανέφερε στον Πρόεδρο και σε μένα ότι ο πρέσβης της Σοβιετικής Ένωσης στη Λευκωσία, Sergei Astavin, είχε καλέσει την ηγεσία του ΑΚΕΛ και τους ζήτησε να απορρίψουν το Σχέδιο γιατί είχε «ιμπεριαλιστικές» καταβολές. Προερχόταν από τρεις νατοϊκές χώρες. Στις 30 Νοεμβρίου με επισκέφθηκε στο γραφείο μου ο Εζεκίας Παπαϊωάννου, μαζί με τους άλλους ηγέτες του κόμματος, Αντρέα Φάντη και Ντίνο Κωνσταντίνου. Εκεί μου ανέφεραν ότι η Κεντρική Επιτροπή του ΑΚΕΛ είχε εξετάσει το Σχέδιο και το απέρριψε. Δεν έκαναν καμιά αναφορά στη Σοβιετική Ένωση.

Το ΑΚΕΛ ήθελε

Ο Πρόεδρος Κυπριανού ήταν πολύ προβληματισμένος. Κατά βάθος ο Κυπριανού δεν ήθελε το Σχέδιο, αλλά δεν ήθελε ούτε να το απορρίψει, η θέση όμως του ΑΚΕΛ τον επηρέασε προς την κατεύθυνση της απόρριψης. Τελικά η κυβέρνηση απέρριψε το Σχέδιο, παρά τη δική μου αντίθετη άποψη. Μαζί μου συμφωνούσαν από το ΔΗΚΟ ο πρόεδρος της Βουλής, Αλέκος Μιχαηλίδης, και ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΔΗΚΟ, Αλέξης Γαλανός. Εγώ γνώριζα ότι το Σχέδιο ήταν μέσα στο πλαίσιο αποδοχής του ΑΚΕΛ – άλλωστε η Κυπριακή Υπηρεσία Πληροφοριών μάς είχε αναφέρει τους λόγους απόρριψης. Αυτό αποδείχθηκε από το γεγονός ότι γύρω στις 10 Δεκεμβρίου ο Πρόεδρος με κάλεσε και μου είπε: «Νίκο, γιατί δεν τηλεφωνάς στον Γενικό Γραμματέα Waldheim στη Νέα Υόρκη, να του εισηγηθείς να επαναφέρει το Σχέδιο, όχι ως ΑγγλοΑμερικανοΚαναδικό αλλά ως Σχέδιο των Ηνωμένων Εθνών;». Δεν είχα καμιά αμφιβολία ότι αυτό ήταν αποτέλεσμα διαβουλεύσεων του Προέδρου με το ΑΚΕΛ. Ανέφερα στον Πρόεδρο ότι δεν πίστευα ότι θα μπορούσε να γίνει αυτό, αλλά εφόσον ο Πρόεδρος το ήθελε, επικοινώνησα με τον Waldheim, ο οποίος επίσης μου είπε ότι εκ πρώτης όψεως δεν μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο, αλλά ανέφερε ότι θα μπορούσαμε να συναντηθούμε στη Νέα Υόρκη για να συζητήσουμε το θέμα. Μετέβηκα στη Νέα Υόρκη στις 13 Δεκεμβρίου 1978 μαζί με τον διευθυντή του γραφείου μου Αλέκο Σιάμπο. Συναντήθηκα με τον Waldheim, ο οποίος μου είπε ότι, μετά από διαβούλευση με τους συμβούλους του, αποφάσισε πως τα Ηνωμένα Έθνη δεν θα μπορούσαν να υιοθετήσουν το Σχέδιο. Κάτι τέτοιο θα εθεωρείτο παντελώς απαράδεκτο και από τους Αμερικανούς. Άλλωστε εάν το Σχέδιο έφευγε από το πλαίσιο των Αμερικανών, των Άγγλων και των Καναδών, θα έχανε και την πελώρια στήριξη που θα είχε από τις χώρες αυτές, κάτι που με έβρισκε και μένα απόλυτα σύμφωνο.

Μοναδική ευκαιρία


Το Σχέδιο αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για την επίλυση του Κυπριακού, τότε που το πρόβλημα ήταν νωπό. Να σημειωθεί ότι την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν καθόλου έποικοι, δεν υπήρχαν χρήστες των ελληνοκυπριακών περιουσιών στα κατεχόμενα, δεν υπήρχε η εκ περιτροπής Προεδρία, δεν υπήρχαν τα πολλά βέτο, δεν ήταν υπό αμφισβήτηση η περιοχή της Μόρφου, δεν υπήρχαν οι τέσσερις ελευθερίες για τους Τούρκους πολίτες, δεν υπήρχε ο ηλεκτρισμός και το νερό από την Τουρκία, δεν υπήρχε η παρθενογένεση, δεν υπήρχαν οι τεράστιες τουρκικές επενδύσεις στα κατεχόμενα, δεν είχε παγιωθεί η κατοχή. Η απόρριψη του Σχεδίου έγινε παρά την έντονα αντίθετη γνώμη της ελληνικής κυβέρνησης και ιδιαίτερα του Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή. Πιστεύω ότι η απόρριψη του Σχεδίου ήταν ένα από τα μεγαλύτερα σφάλματα στη νεότερη Ιστορία της Κύπρου.

Έκτοτε, αν και πέρασαν σαράντα χρόνια από τότε, οι Αμερικανοί δεν επανήλθαν ποτέ με δική τους πρωτοβουλία ή Σχέδιο. Αντίθετα, αποστασιοποιήθηκαν από την Κύπρο, το κυπριακό πρόβλημα και τη λύση του. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο που τα τελευταία είκοσι δύο χρόνια κανένας Κύπριος Πρόεδρος δεν έχει γίνει δεχτός για συνάντηση με Αμερικανό Πρόεδρο στον Λευκό Οίκο. Έστω και για συνάντηση τριάντα λεπτών!