Σε εκκρεμότητα 800 υποθέσεις αγνοουμένων - Ανοικτό για 47 χρόνια το πιο τραγικό κεφάλαιο της τουρκικής εισβολής

Την ερχόμενη Πέμπτη συμπληρώνονται 47 χρόνια από το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 1974 που αποτέλεσε την αιτία και την αφορμή, πέντε μέρες μετά, για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Το πιο τραγικό κεφάλαιο της τουρκικής εισβολής είναι οι αγνοούμενοι το οποίο παραμένει σε εκκρεμότητα εξαιτίας του κατοχικού στρατού. Χιλιάδες Ελληνοκύπριοι συνελήφθησαν και κρατήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης του τουρκικού στρατού. Πέραν των 2.000 αιχμαλώτων πολέμου μεταφέρθηκαν σε φυλακές στην Τουρκία. Κάποιοι από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ. Χάθηκαν τα ίχνη τους. Εκατοντάδες άλλοι Ελληνοκύπριοι, στρατιώτες και πολίτες περιλαμβανομένων ηλικιωμένων, γυναικών και παιδιών, εξαφανίστηκαν σε περιοχές που βρίσκονταν υπό τουρκική κατοχή. Σήμερα, 47 χρόνια από τη την εισβολή του Αττίλα, περισσότερες από 800 υποθέσεις Ελληνοκύπριων και Ελλαδιτών αγνοουμένων εξακολουθούν να βρίσκονται σε εκκρεμότητα. Αρκούντως κατατοπιστικοί επί τούτου είναι οι σχετικοί πίνακες που δημοσιεύουμε με τα στατιστικά στοιχεία της Διερευνητικής Επιτροπής Αγνοουμένων (ΔΕΑ) με τελευταία ενημέρωση στις 30 Ιουνίου 2021. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχουν καταγεγραμμένες τεκμηριωμένες μαρτυρίες που φέρουν τα αγνοούμενα πρόσωπα να θεάθηκαν για τελευταία φορά εν ζωή στα χέρια Τούρκων στρατιωτών ή παραστρατιωτικών ομάδων που ενεργούσαν υπό τις οδηγίες των κατοχικών δυνάμεων. Τα τελευταία πέντε χρόνια δεν καταγράφηκε σχεδόν καμία πρόοδος όσον αφορά τις εκταφές και κατ’ επέκταση τις ταυτοποιήσεις αγνοουμένων.

Οι πρώτοι κατάλογοι

Κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής έως και το 1976 στην Κύπρο λειτουργούσε κλιμάκιο αντιπροσώπων της Διεθνούς Επιτροπής του Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ) το οποίο παρείχε ανθρωπιστική βοήθεια και στήριξη στις οικογένειες των προσφύγων, αγνοουμένων και παθόντων. Στους αντιπροσώπους της ΔΕΕΣ είχαν δηλωθεί από τις οικογένειές τους ως αγνοούμενοι πέραν των 2.500 Ελληνοκυπρίων και Ελλαδιτών. Οι κατάλογοι αυτοί αφορούσαν πολίτες, γυναίκες και παιδιά, όπως και στρατιωτικούς, δηλαδή μέλη της Εθνικής Φρουράς, της ΕΛΔΥΚ και εφέδρους. Οι κατάλογοι αυτοί παραδόθηκαν στις αρχές της Κυπριακής Δημοκρατίας και στην τουρκική πλευρά το 1975 όταν το κλιμάκιο της ΔΕΕΣ αποχώρησε από την Κύπρο. Μετά από μελέτη των αρμόδιων υπηρεσιών της Κυπριακής Δημοκρατίας, καταρτίστηκε ένας κατάλογος 1.619 υποθέσεων Ελληνοκύπριων και Ελλαδιτών αγνοουμένων της τουρκικής εισβολής. Το 1995 από τις 1.619 υποθέσεις κατατέθηκαν στη ΔΕΑ οι 1.493. Πρόσθετα, κατά τη διάρκεια της ετοιμασίας του σχεδίου καταλόγου πεσόντων της τουρκικής εισβολής που αποφασίστηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο το έτος 2000, καταγράφηκαν και πέραν των 500 υποθέσεων Ελληνοκύπριων και Ελλαδιτών πεσόντων που είχαν ταφεί σε γνωστούς και άγνωστους χώρους στις κατεχόμενες περιοχές. Για πέραν των 100 υποθέσεων τα λείψανά τους έχουν ήδη εντοπιστεί και ταυτοποιηθεί από τις εκταφές της ΔΕΑ στα κατεχόμενα μαζί με τα οστά αγνοουμένων σε ομαδικούς τάφους. Εκτός από τους αγνοούμενους της τουρκικής εισβολής, στη ΔΕΑ κατατέθηκαν και 44 υποθέσεις Ελληνοκύπριων και Ελλαδιτών αγνοουμένων της περιόδου 1963-67. Δέον να σημειωθεί ότι στη ΔΕΑ κατατέθηκαν και περίπου 500 υποθέσεις Τουρκοκύπριων αγνοουμένων της περιόδου 1963-67 καθώς και της τουρκικής εισβολής. Για καθαρά πολιτικούς λόγους η Τουρκία δεν κατέθεσε υποθέσεις αγνοουμένων που αφορούσαν Τούρκους στρατιώτες.





 

Η ΔΕΑ

Οι πρώτες προσπάθειες για επίλυση του προβλήματος των αγνοουμένων έγιναν την περίοδο 1974-1976 στο πλαίσιο των συνομιλιών Κληρίδη - Ντενκτάς για επίλυση του Κυπριακού. Για τον σκοπό αυτό είχε συσταθεί μια υποεπιτροπή για αγνοούμενα πρόσωπα, της οποίας οι εργασίες λόγω διαφωνιών που προέκυψαν από την αρνητική στάση της τουρκικής πλευράς τερματίστηκαν μετά από 11 συνεδριάσεις. Η ΔΕΑ συστάθηκε το 1981 μετά από σχετικά ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών. Είναι ένας δικοινοτικός μηχανισμός, στον οποίο εκπροσωπούνται η Κυπριακή Δημοκρατία, το ψευδοκράτος και ο γενικός γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών με εκπρόσωπό του. Η ΔΕΑ έχει περιορισμένους όρους εντολής και δεν είναι εντεταλμένη να αποδώσει ευθύνες, ούτε να εξακριβώσει την αιτία θανάτου των αγνοουμένων και επικεντρώνει τις προσπάθειές της μόνο στην ανθρωπιστική πτυχή του ζητήματος. Λόγω της απουσίας αποτελεσμάτων από πλευράς της ΔΕΑ, το 1997, συμφωνήθηκε μετά από συνάντηση του Προέδρου Γλαύκου Κληρίδη με τον Ραούφ Ντενκτάς ένα κείμενο για το πρόβλημα των αγνοουμένων στο οποίο για πρώτη φορά γινόταν αναφορά και στην πραγματοποίηση εκταφών λειψάνων. Το κείμενο αυτό πέρασε στην Ιστορία ως η συμφωνία Κληρίδη - Ντενκτάς για τους αγνοούμενους του 1997. Ωστόσο, η τουρκική πλευρά υπαναχώρησε και αρνείτο να προχωρήσει με την υλοποίηση των προνοιών της συμφωνίας Κληρίδη - Ντενκτάς. Ως αποτέλεσμα αυτής της αρνητικής στάσης της Τουρκίας, η Κυπριακή Δημοκρατία αποφάσισε για ανθρωπιστικούς λόγους, δύο χρόνια μετά, την έναρξη εκταφών και αναγνώρισης λειψάνων Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων στις ελεύθερες περιοχές. Στο πλαίσιο αυτό, η Κυπριακή Δημοκρατία μετά και το άνοιγμα των οδοφραγμάτων, το 2003, ανακοίνωσε ειδική δέσμη μέτρων για τα θέματα Τουρκοκύπριων αγνοουμένων και των οικογενειών τους. Η τουρκική πλευρά αισθανόμενη την πίεση των οικογενειών των Τουρκοκύπριων αγνοουμένων αλλά και της διεθνούς κοινότητας υποχρεώθηκε να ανακοινώσει το 2005 στην αρμόδια Επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης στο Στρασβούργο ότι θα συνεργαστεί στην υλοποίηση ενός προγράμματος εκταφών και αναγνώρισης λειψάνων. Κύριοι χρηματοδότες του προγράμματος είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Κυπριακή Δημοκρατία. Τη ΔΕΑ στηρίζουν οικονομικά με εισφορές και άλλες χώρες.

Οι πρώτες εκταφές

Οι πρώτες εκταφές από τη ΔΕΑ έγιναν το 2005 στην περιοχή του Τράχωνα, χωρίς όμως να εντοπιστούν λείψανα. Το 2006 εντοπίστηκαν τα πρώτα λείψανα Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων αγνοουμένων. Οι γενετικές εξετάσεις στα πρώτα χρόνια του προγράμματος πραγματοποιούνταν από ομάδα Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων γενετιστών που είχαν ενταχθεί στις δομές του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής. Οι εκταφές και οι ανθρωπολογικές εξετάσεις πραγματοποιούνται από μεικτές ομάδες Ελληνοκύπριων και Τουρκοκύπριων επιστημόνων. Για τις ανάγκες των ανθρωπολογικών εξετάσεων δημιουργήθηκε από τη ΔΕΑ ανθρωπολογικό εργαστήριο στην περιοχή του αεροδρομίου Λευκωσίας, το οποίο ελέγχεται από τα Ηνωμένα Έθνη.



Μεμονωμένα οστά

Το πρόγραμμα της ΔΕΑ, αν και λειτουργεί εδώ και 16 χρόνια, εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα τα οποία οφείλονται αποκλειστικά στην έλλειψη ουσιαστικής και ειλικρινούς συνεργασίας από την Τουρκία και δη από τον κατοχικό στρατό που ασκεί απόλυτο έλεγχο στις θέσεις και τοποθετήσεις του εκάστοτε τουρκοκυπριακού μέλους της ΔΕΑ. Ως αποτέλεσμα των προβλημάτων αυτών, σήμερα πέραν του 50% ή περίπου 800 υποθέσεις Ελληνοκύπριων και Ελλαδιτών αγνοουμένων εξακολουθούν να βρίσκονται σε εκκρεμότητα. Στις πλείστες υποθέσεις αγνοουμένων που έχουν ταυτοποιηθεί παραδόθηκαν στις οικογένειες μεμονωμένα οστά για ταφή. Σε έναν μικρό αριθμό υποθέσεων που το οστό που εντοπίστηκε χρησιμοποιήθηκε για τις ανάγκες των εξετάσεων DNA δεν παραδόθηκαν στις οικογένειες για ταφή οποιαδήποτε οστά.



Σκόπιμες μετακινήσεις

Ενδεικτικά αναφέρονται οι πιο κάτω υποθέσεις στις οποίες οι κατοχικές δυνάμεις μετακίνησαν οστά αγνοουμένων κυρίως από μαζικούς τάφους:

• Άσσια, περίπου 80 άτομα.


• Στρογγυλός, περίπου 20 άτομα.


• Κοντεμένος, Lapatsa Hill, περίπου 35 εθνοφρουροί.


• Κορνόκηπος, περίπου 35 εθνοφρουροί.


• Λάπηθος, περιοχή Celebrity, οι πληροφορίες από τουρκικές πηγές και δημοσιεύματα αναφέρονται στην ταφή περίπου 200 ατόμων. Από τις εκταφές που έγιναν εντοπίστηκαν υπολείμματα οστών μόλις 15 εθνοφρουρών.


• Χώρος ταφής στην Αγκαστίνα, αφορά περίπου 10 άτομα.


• Καμίνι στον Άγιο Ιλαρίωνα, αφορά περίπου 15 άτομα.

Οι μετακινήσεις οστών αγνοουμένων αυξάνουν τον χρόνο και το κόστος των εκταφών και των άλλων επιστημονικών εξετάσεων, ενώ στις οικογένειες των αγνοουμένων παραδίδονται για ταφή μόνο μεμονωμένα οστά. Σύμφωνα με τον επίτροπο Προεδρίας κ. Φώτη Φωτίου, η κυβέρνηση δεν θεωρεί την παράδοση μεμονωμένων οστών ή μικρού μέρους των λειψάνων πλήρη διευκρίνιση και διαλεύκανση της τύχης των αγνοουμένων. Αντίθετα, τόνισε, θεωρεί τις υποθέσεις αυτές ανοιχτές μέχρι την πλήρη διερεύνησή τους.



Σοβαρά προβλήματα

Τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει το πρόγραμμα της ΔΕΑ έχουν ως εξής:

1. Τα τελευταία πέντε χρόνια παρατηρείται δραματική μείωση στον αριθμό των λειψάνων που εντοπίζονται κατά τις εκταφές και ως συνεπακόλουθο στον αριθμό των ταυτοποιήσεων.


2. Δεν υπάρχει πρόοδος στην επίλυση των πιο κάτω θεμάτων που αποτελούν τροχοπέδη στην επίτευξη προόδου:

>> Η Τουρκία εξακολουθεί να αρνείται πρόσβαση και μελέτη των αρχείων της όπου υπάρχουν οι πληροφορίες και τα στοιχεία για την τύχη των αγνοουμένων καθώς και πληροφορίες για ομαδικούς τάφους.

>> Οι δυσκολίες και τα προσκόμματα που θέτει ο τουρκικός στρατός για εκταφές και έρευνες σε περιοχές που αυθαίρετα χαρακτηρίζει στρατιωτικές συνεχίζουν να υφίστανται.

>> Μαζικοί τάφοι από τις περισυλλογές από τα πεδία των μαχών. Και στο θέμα αυτό υπάρχει άρνηση υπόδειξης των χώρων από την Τουρκία παρά τις εκκλήσεις του ΟΗΕ να κατατεθούν οι πληροφορίες στη ΔΕΑ.

Εκτός από τις υποχρεώσεις και ευθύνες της κατοχικής δύναμης, ευθύνες και υποχρεώσεις έχουν και τα Ηνωμένα Έθνη υπό την αιγίδα των οποίων λειτουργεί η ΔΕΑ καθώς και η Ευρωπαϊκή Ένωση που είναι ο κύριος χρηματοδότης του προγράμματος της ΔΕΑ. Συνεπώς, οι προσπάθειες όλων θα πρέπει να στοχεύουν στη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της ΔΕΑ για επίλυση της ανθρωπιστικής πτυχής της τραγωδίας των αγνοουμένων καθώς και στην αποκατάσταση και τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των αγνοουμένων και των οικογενειών τους.

Τα λάθος λείψανα

Το πρόγραμμα εκταφών και αναγνώρισης λειψάνων της Κυπριακής Δημοκρατίας στις ελεύθερες περιοχές άρχισε το 1999, δηλαδή, έξι χρόνια πριν την έναρξη των εκταφών του προγράμματος της ΔΕΑ. Την πολιτική εποπτεία του προγράμματος σήμερα έχει ο επίτροπος Προεδρίας κ. Φώτης Φωτίου.

Οι πρώτες εκταφές έγιναν από τα κοιμητήρια Λακατάμιας και Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης όπου είχαν ταφεί ως άγνωστοι αριθμός πεσόντων της τουρκικής εισβολής. Στη συνέχεια έγιναν και άλλες εκταφές όπως των πεσόντων Ελλαδιτών της ακταιωρού «ΦΑΕΘΩΝ», δύο μεγάλων τάφων του πραξικοπήματος, του Νοσοκομείου Αθαλάσσας, του Τύμβου της Μακεδονίτισσας για εντοπισμό των πεσόντων του «ΝΟΡΑΤΛΑΣ», των πεσόντων Τηλλυρίας καθώς και πληθώρα άλλων εκταφών για τις οποίες υποβάλλονται αιτήματα από τις οικογένειές τους. Πρόκειται για υποθέσεις Ελληνοκυπρίων αλλά και Τουρκοκυπρίων οι οποίες δεν είναι καταχωρισμένες στους καταλόγους της ΔΕΑ. Εκταφές έγιναν και σε διάφορες περιοχές στην Ελλάδα για να επιστραφούν λείψανα που είχαν δοθεί σε λάθος οικογένειες από εκταφές που έγιναν την περίοδο 1979-81 με μη επιστημονικό τρόπο. Όπως διαπιστώθηκε, στην πλειονότητά τους τα λείψανα αυτά ανήκαν σε άλλους αγνοούμενους και πεσόντες. Παράλληλα, συνεχίζονται οι επιστημονικές προσπάθειες σε Κύπρο και εξωτερικό για επίλυση των επιστημονικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα λείψανα του οστεοφυλακίου του Τύμβου της Μακεδονίτισσας τα οποία στο παρελθόν τύγχαναν χημικού ψεκασμού.

Οι εκταφές που επίκεινται

Όσον αφορά τις εκταφές στις ελεύθερες περιοχές, το Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε την εκταφή λειψάνων από τρεις χώρους ταφής στον Παχύαμμο Τηλλυρίας, στον Πωμό και στην Πάφο. Στους χώρους αυτούς τάφηκαν το 1964 πεσόντες εθνοφρουροί και πολίτες οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών της τουρκικής αεροπορίας τον Αύγουστο του 1964 καθώς και κατά τις μάχες της Τηλλυρίας. Από τους τρεις χώρους που προνοεί η απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου ολοκληρώθηκε η ανασκαφή του χώρου στο χωριό Παχύαμμος Τηλλυρίας όπου ευρίσκετο το πρόχειρο νοσοκομείο της Εθνικής Φρουράς το οποίο καταστράφηκε ολοσχερώς από τους βομβαρδισμούς της τουρκικής αεροπορίας τον Αύγουστο του 1964.





Οι διακρατικές προσφυγές και το ΕΔΑΔ

Η Κυπριακή Δημοκρατία καταχώρισε τέσσερις διακρατικές προσφυγές εναντίον της Τουρκίας. Και στις τέσσερις προσφυγές η Τουρκία κρίθηκε ένοχη για παραβιάσεις άρθρων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που αφορούν τα δικαιώματα των αγνοουμένων και των οικογενειών τους. Η 4η Διακρατική Προσφυγή εκδικάστηκε και από το ΕΔΑΔ. Η απόφαση του Δικαστηρίου λήφθηκε το 2001. Στην απόφαση η Τουρκία κρίθηκε ένοχη για παραβιάσεις τριών άρθρων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Ως εκ τούτου, το Δικαστήριο στην απόφασή του ζήτησε συγκεκριμένα μέτρα από την Τουρκία για θεραπεία των παραβιάσεων που υφίστανται οι αγνοούμενοι και οι οικογένειές τους. Το 2014 με νέα απόφασή του το Δικαστήριο επιδίκασε την καταβολή 30 εκατ. ευρώ τα οποία έπρεπε να καταβάλει η Τουρκία προς τις οικογένειες των αγνοουμένων. Την ευθύνη για την εφαρμογή των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου έχει η Επιτροπή Μόνιμων Αντιπροσώπων του Συμβουλίου της Ευρώπης. Δυστυχώς, έχουν παρέλθει σχεδόν 20 χρόνια από την απόφαση του ΕΔΑΔ και παρά τις συζητήσεις που γίνονται η Τουρκία αρνείται να συμμορφωθεί και να υλοποιήσει τις αποφάσεις του.