Samhain: Ο αρχαίος πρόδρομος του Halloween και οι παγανιστικές του παραδόσεις

Τα στοιχειωμένα σπίτια, οι τρομακτικές ταινίες και τα τρομακτικά κοστούμια κάνουν σίγουρα το Halloween μια σκοτεινή γιορτή, αλλά ξέρατε ότι η 1η Νοεμβρίου σηματοδοτεί επίσης μια περίοδο εισόδου στο σκοτάδι; Με τον όρο αυτό, αναφερόμαστε στις πραγματικές καταβολές του Χαλοουίν: Tην αρχαία κέλτικη γιορτή του Samhain, μια παγανιστική γιορτή που σηματοδοτούσε την έναρξη του σκοτεινού μισού του έτους (τουλάχιστον στο βόρειο ημισφαίριο).

Δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα βαθύ ή ιερό στο Halloween στη σύγχρονη, εμπορευματοποιημένη μορφή του, κατά την οποία οι Αμερικανοί ξοδεύουν περίπου 9 δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο. Αλλά αναζητώντας τις ρίζες του Halloween στην κέλτικη γιορτή του Samhain (προφέρεται SOW-in), αυτό που βρίσκουμε είναι μια πηγή γοητευτικών αρχαίων παραδόσεων και μοναδικών τρόπων οργάνωσης της κοινωνίας που έρχονται σε βαθιά αντίθεση με τον κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα.

Τι είναι το Samhain

«Η μαγεία του Samhain είναι η μαγεία των ατελείωτων δυνατοτήτων. Αφού επιστρέφουμε στην αρχή, μπορούμε να ξεκινήσουμε εκ νέου με όποιον τρόπο επιθυμούμε» Michael Furie.

Υπάρχει η λανθασμένη πεποίθηση ότι το Halloween είναι η αμερικανική εκδοχή των εορτασμών της Día de los Muertos (Ημέρα των Νεκρών) που ξεκινούν σήμερα στο Μεξικό. Παρότι όμως και οι δύο σχετίζονται με την έννοια του θανάτου, οι δύο γιορτές είναι πολύ διαφορετικές.

Η Día de los Muertos μπορεί να θεωρηθεί ως ένα μείγμα προ-ισπανικών θρησκευτικών τελετών και των καθολικών εορτασμών που λαμβάνουν χώρα αλλού την 1η και 2η Νοεμβρίου: Ημέρα των Αγίων Πάντων και Ημέρα των Ψυχών. Πρόκειται για μια πολύχρωμη γιορτή του θανάτου που διαρκεί τρεις ημέρες. Μια εποχή που αγκαλιάζει τα πνεύματα των νεκρών προγόνων και συγγενών καθώς επιστρέφουν στη γη για μια επίσκεψη.

Η λέξη Halloween είναι αδιαμφισβήτητα χριστιανική, προερχόμενη από τη λέξη Alholowmesse της μέσης αγγλικής γλώσσας, που σημαίνει «παραμονή των Αγίων Πάντων». Αλλά ενώ το όνομα είναι χριστιανικό, η πραγματική του προέλευση δεν είναι. Οι μελετητές εντοπίζουν τις ρίζες του Halloween στην παγανιστική κέλτικη γιορτή Samhain, η οποία λάμβανε χώρα στη σημερινή Ιρλανδία και γιορτάστηκε για πρώτη φορά πριν από 2.000 χρόνια. Τελικά, όπως και πολλές παγανιστικές παραδόσεις, το Samhain θα αναδιαμορφωθεί ως χριστιανική γιορτή και θα φτάσει στην Αμερική με τα εκατομμύρια των Ιρλανδών μεταναστών που διέφυγαν από τον λιμό της πατάτας τη δεκαετία του 1840.

Από αρχαία γαελικά κείμενα γνωρίζουμε ότι το κελτικό έτος -τουλάχιστον στις Βρετανικές Νήσους- χωριζόταν σε δύο ίσα μέρη: το σκοτεινό μισό (χειμώνας), το οποίο άρχιζε την 1η Νοεμβρίου (Samhain), και το φωτεινό μισό (καλοκαίρι), το οποίο άρχιζε την 1η Μαΐου (Beltane). Το Samhain σηματοδοτούσε την έναρξη του νέου έτους για τους Κέλτες και την κάθοδο σε πιο σκοτεινούς, ψυχρούς καιρούς.

(AP Photo/Andreea Alexandru)

Κατά τη διάρκεια του Samhain, το φράγμα μεταξύ ζωής και θανάτου πίστευαν ότι εξαφανιζόταν, αφήνοντας τα φαντάσματα των νεκρών και τα πνεύματα από τον άλλο κόσμο ελεύθερα να περιφέρονται ανάμεσα στους ζωντανούς. Οι Κέλτες πίστευαν επίσης στις Sidhs (νεράιδες), οι οποίες τους επισκέπτονταν κατά τη διάρκεια του Samhain. Για να εξευμενίσουν αυτούς τους υπερφυσικούς επισκέπτες, καθώς και τις κέλτικες θεότητες που ήθελαν το μερίδιο που τους αναλογούσε από τη συγκομιδή, οι Κέλτες πρόσφεραν θυσίες, οι οποίες συνήθως περιλάμβαναν την καύση ζώων ή σοδειών σε φωτιές.

Αρχαία γαελικά κείμενα αναφέρουν επίσης ότι οι Κέλτες ντύνονταν ζώα και τέρατα κατά τη διάρκεια του Samhain, με την ιδέα ότι οι ενδυμασίες αυτές επέτρεπαν στους ζωντανούς να κρύβονται από τα πνεύματα. Τα πνεύματα – επισκέπτες οι Κέλτες τα σέβονταν, αλλά και τα φοβόντουσαν. Πίστευαν ότι ορισμένα πνεύματα μπορούσαν να κρύβουν ζώα και να στοιχειώνουν τους ζωντανούς αν θεωρούσαν ότι τους είχαν κάνει κακό.

Εδώ μπορούμε να βρούμε μια καθοριστική διαφορά μεταξύ του Halloween και των παραδόσεων της Dia de los Muertos του Μεξικού. Ενώ το Halloween τείνει να επικεντρώνεται στον φόβο του θανάτου και των απόκοσμων πνευμάτων, η Dia de los Muertos έχει να κάνει με την αποδοχή του θανάτου και τον εορτασμό της μνήμης εκείνων που έχουν φύγει από τη ζωή.

(AP Photo/Marco Ugarte)

Πριν εμβαθύνουμε περισσότερο στις παραδόσεις του Samhain, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι Κέλτες δεν λειτουργούσαν με το λεγόμενο «Γρηγοριανό» ημερολόγιο. Όπως επισημαίνει ο φιλόσοφος και ιστορικός Jean Markale στο βιβλίο του «Τα παγανιστικά μυστήρια του Halloween», οι Κέλτες χρησιμοποιούσαν ένα σεληνιακό ημερολόγιο που αποτελούνταν από δώδεκα μήνες των είκοσι οκτώ ημερών, με έναν δέκατο τρίτο ενδιάμεσο μήνα να παρεμβάλλεται για να συμπίπτουν ο ηλιακός και ο σεληνιακός κύκλος. Το Samhain, τουλάχιστον στην αρχαιότητα, λάμβανε χώρα τη νύχτα της πανσελήνου που ήταν πιο κοντά στην 1η Νοεμβρίου. Έτσι, η χρονολόγηση του Samhain στην 1η Νοεμβρίου ή του Beltane στην 1η Μαΐου δεν είναι παρά θέμα ευκολίας.

(AP Photo/Orlin Wagner)

Η χρήση του σεληνιακού ημερολογίου από τους Κέλτες είναι ένα σημαντικό στοιχείο για το τι είδους άνθρωποι ήταν.

«Το χριστιανικό ημερολόγιο στοχεύει στην οικουμενικότητα και σε ένα είδος αιώνιας επιστροφής, αλλά το κελτικό ημερολόγιο ασχολείται περισσότερο με τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των έμβιων όντων και του σύμπαντος, που θεωρείται αδιαίρετη ολότητα», γράφει ο Markale. «Είναι αυτή η στενή σχέση μεταξύ του ατόμου και του σύμπαντος που καθορίζει για τους Κέλτες τη ροή του χρόνου καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους».

Ακριβώς όπως και η συμπαντικά προσανατολισμένη χρονομέτρησή τους, πολλές πτυχές της ζωής των Κελτών είναι τόσο συναρπαστικές και μοναδικές, ακριβώς επειδή αυτή η αρχαία κοινωνία δεν ενσωματώθηκε ποτέ στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Αυτό καθιστά το νησί της Ιρλανδίας ένα «αυθεντικό θερμοκήπιο», όπως το θέτει ο Markale, αρχαϊκών εθίμων και παραδόσεων. Και ενώ ορισμένες από τις παραδόσεις του Samhain, όπως οι θυσίες ζώων, είναι όντως ξεπερασμένες, υπάρχουν κοινοτικές πτυχές της γιορτής που έχουν μια κάποια γοητεία σήμερα.

Αυτές οι κοινοτικές πτυχές του Samhain περιλαμβάνουν μερικές από τις πρακτικές παραδόσεις που ενσωματώνονται στη γιορτή. Γιατί όσο και αν το Samhain επικεντρωνόταν στην προώθηση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ζωντανών και των νεκρών, ήταν επίσης ένα φεστιβάλ για να γιορτάσουν τη συγκομιδή που έγινε, να προετοιμαστούν για τον σκληρό χειμώνα που έρχεται και να αναθεωρήσουν και να βελτιώσουν τους κανόνες και τους νόμους που διέπουν τις κελτικές φυλές.

(AP Photo/Mindaugas Kulbis)

Τελετουργίες του Samhain

Στην Αμερική, κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να συμμετέχει στο Halloween, αν και δεν μπορεί να αποφύγει το χτύπημα τoυ κουδουνιού για “trick or treat”! Ωστόσο, αν ήσασταν Kέλτης και αποφασίζατε να μην λάβετε μέρος στις εορταστικές εκδηλώσεις του Samhain, θα σας περίμενε μια ατυχής μοίρα: τρέλα, ακολουθούμενη από θάνατο.

Όλοι στην κέλτικη κοινωνία, ανεξάρτητα από την κοινωνική τους θέση, είχαν την υποχρέωση να συμμετέχουν στο Samhain. Αυτός είναι ο πρώτος και ίσως ο πιο σημαντικός κανόνας του, και η παράλειψή του θα είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατo – μια τιμωρία που δεν επιβάλλεται από τον άνθρωπο, αλλά μάλλον από μια ανώτερη, ανελέητη δύναμη. Σίγουρα, αυτό μπορεί να ακούγεται βάναυσο, αλλά η συμμετοχή στο Samhain δεν ήταν σε καμία περίπτωση μια βαρετή υποχρέωση και υπάρχει κάποια γοητεία στην ιδέα ότι όλοι συμπεριλαμβάνονταν στους εορτασμούς.

Πιστεύεται ότι το Samhain λάμβανε χώρα κατά τη διάρκεια τριών ημερών και τριών νυχτών. Ας δούμε τι άλλο, εκτός από τη μεταμφίεση και τις φωτιές, συνέβαινε κατά τη διάρκεια της καθόδου των Κελτών στο σκοτάδι.

Στη «Γενική Ιστορία της Ιρλανδίας», ο ιστορικός του 12ου αιώνα Keating γράφει τα εξής: «Όλοι οι λόγιοι της Ιρλανδίας συναντιόντουσαν κάθε τρία χρόνια στην Τάρα κατά την περίοδο του Samhain, προκειμένου να ρυθμίσουν και να ανανεώσουν τους κανόνες και τους νόμους και να εγκρίνουν τα χρονικά και τα αρχεία της Ιρλανδίας». Αυτό δείχνει ότι, πέρα από το υπερφυσικό, το Samhain είχε σε μεγάλο βαθμό και μια πρακτική, δικαστική πτυχή.

Η νεολιθική Lia Fail (Πέτρα του Πεπρωμένου), στον Λόφο της Τάρα στην Ιρλανδία, ο τόπος όπου άναβε η φωτιά που σηματοδοτούσε την έναρξη του Samhain (Φωτογραφία: Germán Póo-Caamaño).

Η νεολιθική Lia Fail (Πέτρα του Πεπρωμένου), στον Λόφο της Τάρα στην Ιρλανδία, ο τόπος όπου άναβε η φωτιά που σηματοδοτούσε την έναρξη του Samhain (Φωτογραφία: Germán Póo-Caamaño).

Ο Keating εξηγεί επίσης ότι «ήταν έθιμο να θανατώνεται όποιος διέπραττε βία ή βιασμό, επιτίθετο σε κάποιον ή έκανε χρήση των όπλων του» κατά τη διάρκεια του Samhain, ενώ «μόνο ο βασιλιάς είχε τη δύναμη, και κανένας άλλος, να συγχωρήσει μια τέτοια πράξη». Και πάλι, ενώ αυτό ακούγεται βάναυσο, η ιδέα εδώ ήταν ότι το Samhain ήταν μια εποχή ειρηνισμού όπου όλες οι συγκρούσεις έπρεπε να παραμεριστούν ή να διευθετηθούν. Ζητούνταν επίσης από τους ανθρώπους να αποθηκεύσουν τα όπλα τους κατά τη διάρκεια του Samhain και να επικεντρωθούν στην «κοινωνία».

Μιλώντας για κοινωνία, να μια λέξη που συναντάμε συχνά στη χριστιανική παράδοση και που συνήθως πραγματοποιείται με το μοίρασμα φαγητού και ποτού. Συμβαίνει στον Μυστικό Δείπνο, και συμβαίνει και στη γιορτή του Samhain, αν και σε ακραίο βαθμό. Οι Κέλτες δεν έτρωγαν και έπιναν απλώς -έπεφταν με τα μούτρα κυρίως σε υδρόμελο, αλλά και σε μπύρα και κρασί.

Μια ολόκληρη κοινότητα που γλεντούσε με αλκοόλ επί τρεις ημέρες ακούγεται μάλλον κάπως χυδαίο και σίγουρα ο πονοκέφαλος που ακολουθούσε δεν ήταν και τόσο ωραίος για τους περισσότερους. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να καταγγείλουμε τους Κέλτες ως μέθυσους για τις κοινές τους κραιπάλες. Όπως γράφει ο Markale, αυτές οι γιορτές του Samhain είναι «πρωτίστως όργια με την ακριβή έννοια της λέξης, δηλαδή η “συλλογική έξαρση της ενέργειας“».

«Το όργιο είναι μια ιερή τελετουργία, της οποίας ο στόχος δυστυχώς έχει ξεχαστεί: να ξεπεράσει την ανθρώπινη κατάσταση αφυπνίζοντας όλες τις δυνάμεις του ατόμου προκειμένου να φτάσει στο υπερφυσικό και το θείο».

(AP Photo/Jens Meyer)

Ο Markale επισημαίνει ότι η ρίζα της λέξης μέθη (drunkenness) σε όλες τις κελτικές γλώσσες είναι η ίδια με εκείνη που χαρακτηρίζει τη λέξη μέση (middle). Δηλαδή, το να βρίσκεται κανείς σε κατάσταση μέθης σημαίνει να βρίσκεται «στη μέση», ανάμεσα, στο ασαφές όριο που χωρίζει τον πραγματικό και τον φανταστικό κόσμο, τον ανθρώπινο και τον θείο. Μέσω της υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ, οι Κέλτες λέγεται ότι έρχονταν πιο κοντά στα πνεύματα και τους παγανιστικούς θεούς που τους επισκέπτονταν κατά τη διάρκεια του Samhain.

Φυσικά, δεν θα ήταν φεστιβάλ χωρίς παιχνίδια. Ένα παιχνίδι που έχει αντέξει στη δοκιμασία του χρόνου είναι το apple bobbing. Στην κέλτικη παράδοση, το μήλο είναι ένα ιερό φρούτο. Αν το κόψετε σταυρωτά, θα αποκαλυφθεί ένα πεντάκτινο αστέρι ή πεντάλφα. Στις μέρες μας η πεντάλφα συνδέεται συχνά με τον σατανισμό, αλλά στην κέλτικη παράδοση, η πεντάλφα λατρευόταν κατά τη διάρκεια του Samhain ως σύμβολο της θεάς του θανάτου Cailleach. Στο βιβλίο του του 1902, “Curiosities of Superstition”, ο συγγραφέας W.H. Davenport Adams περιγράφει το παιχνίδι του apple-bobbing ως εξής:

«[Τα μήλα] ρίχνονται σε μια μπανιέρα με νερό και προσπαθείτε να πιάσετε ένα στο στόμα σας καθώς αυτά κουνιούνται γύρω-γύρω με προκλητικό τρόπο. Όταν πιάσετε ένα, το ξεφλουδίζετε προσεκτικά και περνάτε τη μακριά λωρίδα της φλούδας τρεις φορές, κατά τον ήλιο, γύρω από το κεφάλι σας- μετά το πετάτε πάνω από τον ώμο σας και πέφτει στο έδαφος σχηματίζοντας το αρχικό γράμμα του ονόματος της αληθινής σας αγάπης».

Apple-bobbing

Αν και το apple-bobbing συνδέεται με τις σύγχρονες εκδοχές του Samhain και το βλέπουμε συχνά κατά τη διάρκεια του Halloween, στην πραγματικότητα υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία που δείχνουν ότι το παιχνίδι αυτό παιζόταν από τους αρχαίους Κέλτες. Είναι πιο πιθανό ότι η παράδοση αυτή εισήχθη αργότερα, όταν οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στη Βρετανία και ανακάτεψαν τα έθιμά τους με εκείνα των Κελτών. Τα αρχαία ιρλανδικά χειρόγραφα πάντως, γράφει ο Markale, δείχνουν ότι το Samhain δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί αν δεν περιλάμβανε «παιχνίδια», αν και ο προσδιορισμός του τι ήταν αυτά τα παιχνίδια παραμένει ένα περίπλοκο ζήτημα.

Από το Samhain στο Halloween

Το έτος 609, ο Πάπας Βονιφάτιος Δ’ κήρυξε μια νέα γιορτή που ονομάστηκε All Saint’s Day (των Αγίων Πάντων), γνωστή επίσης ως All-hallows mass στα μεσαία αγγλικά. Σκοπός της ήταν να τιμήσει τους χριστιανούς μάρτυρες και τους αγίους που έχουν πεθάνει και εορταζόταν στις 13 Μαΐου. Έναν αιώνα αργότερα, ο εορτασμός μεταφέρθηκε την 1η Νοεμβρίου από τον Πάπα Γρηγόριο Γ΄, συμπίπτοντας στρατηγικά με την εποχή που συνήθως λάμβανε χώρα το Samhain.

Η εκκλησία κατέληξε να απορροφήσει και να ενσωματώσει πολλές από τις ειδωλολατρικές πτυχές του Samhain, από τις φωτιές μέχρι τις μεταμφιέσεις, στον εορτασμό των Αγίων Πάντων. Η κύρια διαφορά, ωστόσο, ήταν ότι η Ημέρα των Αγίων Πάντων θα απέδιδε φόρο τιμής σε μάρτυρες και αγίους και όχι σε φαντάσματα νεκρών και πνεύματα του άλλου κόσμου. Με την πάροδο των ετών, το βράδυ πριν από την Ημέρα των Αγίων Πάντων – το All-hallows’ Eve (παραμονή των Αγίων Πάντων) – έγινε το χρονικό σημείο όπου ασκούνταν αυτές οι παγανιστικές παραδόσεις και έθιμα, και τελικά η παραμονή των Αγίων Πάντων εξελίχθηκε στο Halloween.

Όταν μάθει κανείς τη μαγευτική ιστορία του Samhain, το Halloween όπως το ξέρουμε σήμερα μοιάζει να είναι απλώς μια σκιά του αρχικού του εαυτού. Τουλάχιστον τώρα, όταν βλέπετε ανθρώπους να μασκαρεύονται για το Halloween, θα ξέρετε ότι στην πραγματικότητα αγκαλιάζουν μια παγανιστική παράδοση των αρχαίων Κελτών, είτε το γνωρίζουν είτε όχι.

Πηγή: ertnews.gr