Για μια αγνωστη ταινία του Ιάκωβου Καμπανέλη

Δεν αποτελεί παράδοξο η κόπια μιας κινηματογραφική ταινίας να χάνεται και να μένουν απ αυτήν μόνο μερικές μνήμες ή κάποιες γραπτές αναφορές. Ίσως και μια δυο φωτογραφίες. Έχει συμβεί αρκετές φορές, κυρίως με τις ταινίες του βωβού κινηματογράφου. Όμως να εξαφανίζεται εντελώς και να μην υπάρχει ούτε ως απλή αναφορά στην εργογραφία του δημιουργού, μάλλον είναι από τα πολύ σπάνια φαινόμενα.

Αυτό συνέβη με την ταινία του Ιάκωβου Καμπανέλη «Η Ρίζα». Ένα εικοσάλεπτο ασπρόμαυρο ντοκιμαντέρ. Άγνωστο στην Ελλάδα. Στην επίσημη ιστοσελίδα του δημιουργού δεν υπάρχει ούτε ως υποσημείωση. Εμφανίζεται ως σκηνοθέτης μόνο δυο κινηματογραφικών έργων: «Η Χιονάτη και τα Εφτά Γεροντοπαλίκαρα» (1960) και «Το Κανόνι και το Αηδόνι» (1968).

Χρειάστηκε να κηρυχθεί το 2022 έτος Ιάκωβου Καμπανέλη για να εμφανιστεί «από το πουθενά» μια κόπια, πιθανόν η μοναδική. Και να γίνει η πρώτη της προβολή στο Σπίτι της Κύπρου στην Αθήνα στις 10 Νοεμβρίου 2022. Γιατί η Κύπρος; Ίσως γιατί εκεί αρχίζει κι εκεί τελειώνει το μυστήριο αυτού του έργου. Η «Ρίζα» μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πρώτη Κυπριακή ταινία. Αν και γυρίστηκε σχεδόν παράλληλα με την βραβευμένη ταινία του Νίνου Φενεκ Μικελίδη, « Κύπρον, ου μ' εθέσπισεν» το 1962, κρίνω πως η ταινία του Ι. Καμπανέλλη προηγείται με «βραχεία κεφαλή» καθώς προβλήθηκε για πρώτη φορά στο 3^ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Μόσχας τον Ιούλιο του 1963 ενώ του Μικελίδη στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 1964.

Την ύπαρξη της ταινίας οφείλουμε στον επίμονο ερευνητή του κυπριακού κινηματογράφου, Αλέξη Κλεάνθους. Άλλωστε την πρώτη λεπτομερή αναφορά στην ταινία την βρίσκουμε στο βιβλίο του «Ο Κυπριακός Κινηματογράφος» που κυκλοφόρησε το 2005 από τις εκδόσεις Αιγόκερως. Αλλά φαίνεται πως κανένας δεν έδωσε σημασία σε αυτή τη λεπτομέρεια.

Όπως αφηγείται ο ίδιος, την εποχή που έκανε την έρευνα, πριν 20 χρόνια, εντόπισε τυχαία σε ένα ράφι στο γραφείο του ηθοποιού και σκηνοθέτη Νίκου Σιαφκάλη στη Λευκωσία, το κουτί μιας ταινίας. Ήταν η ταινία του Ι. Καμπανέλη! Ο Σιαφκάλης την προηγούμενη περίοδο είχε επαγγελματικές σχέσεις με τον επιχειρηματία Νίκο Λανίτη, άτυχο παραγωγό της ταινίας, που του την χάρισε. Κι αυτός με τη σειρά του την έδωσε στον Α. Κλεάνθους. Η ηθοποιός Μόνικα Βασιλείου του αλλά και άλλοι συντελεστές της ταινίας του έδωσαν χρήσιμες πληροφορίες για τη δημιουργία της. Ο Ιάκωβος Καμπανέλης την εποχή εκείνη και για πολλούς μήνες έμεινε στην Λεμεσό, φιλοξενούμενος της οικογένειας Βασιλείου, του μετέπειτα προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Ο αγώνας των ανθρώπων της νεογέννητης Κυπριακής Δημοκρατίας που μοχθούσαν για ένα καλύτερο αύριο στις πόλεις και τα χωριά, αλλά έφευγαν μετανάστες καθώς δεν έβρισκαν δουλειά στο νησί και ευελπιστούσαν να επιστρέψουν όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν, τον συγκίνησαν βαθιά. Κι αυτό θέλησε να αποτυπώσει στην ταινία. Στηριγμένος στο διήγημα του Μιχάλη Πιτσιλλίδη «Στην γη μου εν να ριζώσω» έγραψε το σενάριο και με τη βοήθεια του διευθυντή φωτογραφίας Γιώργου Στιβαρού, τη γύρισε. Αν και υπογράφει μόνο το σενάριο και τη σκηνοθεσία, και η φωνή του αφηγητή είναι δική του. Η ηχογράφηση έγινε στο στούντιο του ραδιοφώνου του ΡΙΚ αλλά η τεχνική επεξεργασία της ταινίας στο Λονδίνο. Σύμφωνα με τον Γεράσιμο Σταύρου, στην ανταπόκριση του από τη Μόσχα και το 3ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου (Αυγή 17/7/1963), η ταινία ξεχώρισε για την «εκφραστικότατη φωτογραφία και ευγένειά της» αλλά πιστεύει πως «δεν υποβάλλει σταθερά αυτό που θέλει να πει». Η «Ρίζα» δεν εντοπίστηκε να έχει προβληθεί ποτέ στην Ελλάδα.

ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ