«Η ΕΕ έχει απάντηση στον Ντόναλντ Τραμπ;» του Διονύση Διονυσίου

Κάποιοι αναλυτές κατατείνουν στη θέση ότι ο Πρόεδρος Τραμπ ανακοινώνοντας τις εδαφικές του φιλοδοξίες στον Καναδά, τη Γροιλανδία και τη Διώρυγα του Παναμά, φαίνεται να επιστρέφει και να δίνει νέα πνοή στο δόγμα Μονρόε του 1823. Τότε ήταν η πρώτη φορά που οι ΗΠΑ διεκδίκησαν το δικαίωμά τους για απεριόριστη αυτονομία στο δυτικό ημισφαίριο. Ο Πρόεδρος Τζέιμς Μονρό δήλωσε ότι η Ουάσινγκτον θα εκλάμβανε οποιαδήποτε παρέμβαση στο ημισφαίριο από άλλες μεγάλες δυνάμεις ως «μη φιλική διάθεση προς τις Ηνωμένες Πολιτείες».

Σήμερα βέβαια τα πράγματα είναι πολύ πιο σύνθετα για να μπορούν μέσω μόνο της ιστορικής αναλογίας να επεξηγηθούν οι κύκλοι που ενίοτε κάνει η ιστορία. Το δόγμα Μονρόε παρέπεμπε στο κίνημα του απομονωτισμού των ΗΠΑ από τον 19ο έως τα μέσα του 20ού αιώνα και εξυπηρετούσε τις λογικές της ουδετερότητας και της τήρησης απόστασης από τα πολεμικά μέτωπα της Ευρώπης. Είχε συνάμα ως υπόβαθρο την αίσθηση της οικονομικής αυτάρκειας στη βάση ενός οικονομικού εθνικισμού της αμερικανικής ηπείρου, με τις ΗΠΑ να οδηγούν ταχύτατα το άρμα της Βιομηχανικής Επανάστασης και τη Νότια Αμερική να προσφέρεται, όπως έλεγαν στην Ουάσινγκτον ως το αγρόκτημα και ο κήπος της.

Σήμερα η πολιτική της περιχαράκωσης της αμερικανικής ηπείρου συμπεριλαμβανομένης και της Γροιλανδίας δεν είναι κάτι καινούργιο για τον κύκλο του Τραμπ. Το σχέδιο Τραμπ 2025, αποτελεί ένα σύνολο ιδεών για τη διακυβέρνηση των ΗΠΑ που προέβλεπε τον έλεγχο της αμερικανικής ηπείρου και των αλυσίδων εφοδιασμού ως προϋπόθεση της οικονομικής ασφάλειας των ΗΠΑ, αλλά και ως έναν τρόπο στήριξης της οικονομικής δραστηριότητας σε μέρη της αμερικανικής ηπείρου που χρειάζονται ανάπτυξη και σταθεροποίηση.

Ο Τζον Μπόλτον, υπό την ιδιότητά του ως σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας κατά την πρώτη θητεία του Τραμπ, έθεσε το θέμα ωμά σε μια ομιλία του το 2019, όταν δήλωσε ότι «το δόγμα Μονρόε εξακολουθεί να είναι ζωντανό». Αρκεί όμως το δόγμα αυτό στη σημερινή Αμερική; Με τις Ηνωμένες Πολιτείες να έχουν ουσιαστικά εισαγάγει στη θεωρία και στην πράξη τον όρο παγκοσμιοποίηση, θα εγκαταλείψουν την παρεμβατική τους πολιτική και θα επιστρέψουν στο δόγμα του απομονωτισμού; Το δόγμα της απομόνωσης εγκαταλείφθηκε κυρίως μέσω της εμπλοκής των ΗΠΑ στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εδραιώνοντας περαιτέρω τον ρόλο τους ως παγκόσμιας υπερδύναμης σε συνδυασμό με μια περίοδο παρεμβατισμού κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ξεκινώντας από το σχέδιο Μάρσιαλ, την επέμβαση στην Κορέα, τον Πόλεμο στο Βιετνάμ, την εισβολή στη Γρενάδα το 1983, την επιχείρηση στο Ιράκ το 1990 και στο Αφγανιστάν.

Η πολιτική Τραμπ

Τι προσπαθεί να πετύχει σήμερα ο Τραμπ και η ομάδα του; Εδώ και δεκαετίες, σύμφωνα με τον Bruce Jentleson (2013) «τα τέσσερα βασικά στοιχεία της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής είναι η ισχύς, η ειρήνη, οι αρχές και η ευημερία. Tα παραπάνω στοιχεία διαμορφώνουν τις σχέσεις της με τις άλλες χώρες. Με γνώμονα αυτούς τους στόχους, οι Αμερικανοί Πρόεδροι έπρεπε πάντα να ανταποκρίνονται σε αυτό το σχήμα προκειμένου να συντονίζουν τις σχέσεις τους με τον υπόλοιπο κόσμο».

Ο Τραμπ αν κρίνουμε από τις μέχρι στιγμής επιλογές του από τα τέσσερα αυτά στοιχεία έχει εγκαταλείψει οριστικά το τρίτο, δηλαδή πολιτεύεται χωρίς αρχές καταφεύγοντας στη λογική της πολιτικής και οικονομικής ισχύος, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που ο Θουκυδίδης περιγράφει τον διάλογο Αθηναίων - Μηλίων το 416 π. Χ. Ο διάλογος αυτός έχει μείνει στην ιστορία ως η αντιπαράθεση του δικαίου έναντι της ισχύος. Οι ενέργειες του Τραμπ τις πρώτες εβδομάδες της διακυβέρνησής του, σε συνδυασμό με την πολιτική αφωνία των Δημοκρατικών, προμηνύουν μια μόνιμη αλλαγή στο τοπίο - όχι απλώς έναν διακόπτη που θα γυρίσει πίσω σε τέσσερα χρόνια. Προτάσσει την αμερικανική ισχύ για να ταπεινώσει τον Ζελένσκι στο Λευκό Οίκο και να επιτύχει μια ειρήνη ό,τι να 'ναι με τη Ρωσία, απειλεί την Κολομβία για να δεχτεί πίσω μετανάστες, εκβιάζει το Μεξικό και τον Καναδά ώστε να τοποθετήσουν φρουρές για έλεγχο της ροής μεταναστών στα σύνορά τους, μιλά με απίστευτο κυνισμό για ενάμισι εκατ. άστεγους Παλαιστίνιους στη Γάζα, ζητώντας τους να εγκαταλείψουν τη γη τους για να κτίσει ξενοδοχεία, αποσύρεται από διεθνείς οργανισμούς, αμφισβητεί τα Ηνωμένα Έθνη και ζητά νεοαποικιακού τύπου συμφωνίες για να εκμεταλλευθεί τα ορυκτά και τις σπάνιες γαίες χωρών που χρωστούν χρήματα στις ΗΠΑ.

Εν ολίγοις οι ΗΠΑ δεν εγκαταλείπουν τον παγκόσμιο ρόλο τους, αλλά τον διαφοροποιούν. Ο Τραμπ και η ομάδα του επιχειρούν να υιοθετήσουν επιλεκτικά το δόγμα Μονρόε αλλά επίσης επιλεκτικά θέλουν να συνεργαστούν με περιφερειακές δυνάμεις οι οποίες θα κάνουν τη δουλειά για την Ουάσινγκτον, χωρίς κανόνες και αρχές. Κάποιοι λένε ότι πρόκειται για μια ρεαλιστική προσαρμογή στον άναρχο κόσμο που ζούμε. Υποστηρίζουν ότι πάντα έτσι λειτουργούσαν οι ΗΠΑ αλλά κατάφερναν επιμελώς να το κρύβουν.

Τα πλεονεκτήματα

Η επιλεκτική εφαρμογή του δόγματος Μονρόε σήμερα λέει ότι, το να είσαι μεγάλος, πλούσιος, κλειστός και γεωγραφικά απομονωμένος μπορεί να προσδώσει κάποια σοβαρά γεωπολιτικά πλεονεκτήματα.

Οι ΗΠΑ και οι βόρειοι και νότιοι γείτονές τους είναι συλλογικά μεγαλύτεροι, πλουσιότεροι, ισχυρότεροι και πιο αυτοδύναμοι από κάθε πιθανό αμφισβητία. Η αμερικανική ήπειρος όχι μόνο χωρίζεται από τον υπόλοιπο κόσμο με δύο τεράστιους ωκεανούς, αλλά είναι οικονομικά πιο κλειστή και λιγότερο εξαρτημένη από τον υπόλοιπο κόσμο από οποιαδήποτε αντίπαλη περιοχή. Υπάρχουν κάποια στοιχεία που υποστηρίζουν αυτή την άποψη. Για παράδειγμα «το ονομαστικό ΑΕΠ του δυτικού ημισφαιρίου το 2023 ήταν πάνω από 36 τρισεκατομμύρια δολάρια, σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ. Ο Michael Beckley του Πανεπιστημίου Tufts, υποστηρίζει ότι ο συνδυασμός του ονομαστικού ΑΕΠ του δυτικού ημισφαιρίου και του κατά κεφαλήν ΑΕΠ δημιουργεί ένα μέτρο της ισχύος της περιοχής που υπερβαίνει την ισχύ της Ανατολικής Ασίας κατά 3,5 φορές. Το σταθμισμένο μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ του δυτικού ημισφαιρίου, το οποίο ξεπερνά τα 70.000 δολάρια, είναι πολύ υψηλότερο από εκείνο της Ανατολικής Ασίας, όπου το σταθμισμένο μέσο κατά κεφαλήν ΑΕΠ δεν φτάνει ακριβώς τα 17.000 δολάρια, ακόμη και αφού συμπεριληφθούν οι τρεις πλουσιότερες οικονομίες της περιοχής».

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του δυτικού ημισφαιρίου είναι η σχετική έλλειψη εξάρτησης από τον υπόλοιπο κόσμο. Το συνολικό εμπόριο αγαθών αντιπροσώπευε πάνω από το 40% του ΑΕΠ της Κίνας μαζί με τους γείτονές της στην ASEAN, την Ιαπωνία και την Κορέα. Για το δυτικό ημισφαίριο, αντίθετα, το εμπόριο αγαθών αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 10% του ΑΕΠ.

Εξαναγκασμός

Το σίγουρο είναι ότι υπάρχουν προφανείς αδυναμίες στο όραμα του Τραμπ για κυριαρχία στο δυτικό ημισφαίριο.

Η πρώτη είναι οικονομική και έχει σχέση με το μέγεθος και τον πληθυσμό και κατ' επέκταση τις εισαγωγές και τις εξαγωγές, νούμερα που μπορούν να αποτελέσουν εμπόδιο στη μελλοντική ανάπτυξη της αμερικανικής ηπείρου. Η δεύτερη αδυναμία είναι πολιτική. Ο Τραμπ έχει σίγουρα συμμάχους στην περιοχή, όπως είναι το Ελ Σαλβαδόρ και η Αργεντινή, υπάρχουν όμως και πολλές χώρες οι οποίες είναι πολύ πιθανό να αντισταθούν στην περιφερειακή ηγεμονία των ΗΠΑ. Είναι γνωστό ότι η Βραζιλία, η Χιλή, το Περού και η Βενεζουέλα υπολογίζουν την Κίνα ως κύριο εμπορικό εταίρο, οπότε η πρόσδεση αυτών των χωρών στο άρμα της Ουάσινγκτον δεν θα είναι καθόλου απλή.

Ίσως αυτό να μην αποτελεί εμπόδιο για τον Τραμπ, για τον οποίο ο εξαναγκασμός φαίνεται να είναι η προτιμώμενη μέθοδος για να κάνει φίλους και εχθρούς να εκτελούν τις διαταγές του.

Ο Ζελένσκι προ του φάσματος να εκδιωχθεί ακόμα και από τη χώρα του μετά τις απειλές Τραμπ δήλωσε δημόσια έτοιμος να συμπορευτεί με τις βουλές των ΗΠΑ. Η ΕΕ, προ του εκβιασμού Τραμπ και του αντιπροέδρου του ακόμα και να εγκαταλείψουν το ΝΑΤΟ, έσπευσε να ανακοινώσει εξοπλιστικά προγράμματα ύψους 800 δισ. ευρώ. Ο πόλεμος στην Ουκρανία μετά την εκλογή Τραμπ τείνει να λήξει με συντριπτική διπλωματική νίκη των ΗΠΑ αλλά και της επιτιθέμενης Ρωσίας. Η Ουκρανία για να επιβιώσει πρέπει να δώσει τα σπάνια ορυκτά της στις ΗΠΑ, να δεχθεί να χάσει το 20% των εδαφών της από τη Ρωσία και η Ευρώπη, αφού έχασε την παγκόσμια πολιτική της επιρροή, να μετατραπεί σε υποχείριο του ΝΑΤΟ το οποίο πριν 4 χρόνια ο Εμανουέλ Μακρόν είχε δηλώσει ότι είναι εγκεφαλικά νεκρό.

Τη θλιβερή κατάσταση στην οποία βρίσκεται η ΕΕ προϊόν της ολιγωρίας που επέδειξε τα τελευταία χρόνια την περιέγραψε πολύ παραστατικά ο Πρόεδρος της Πολωνίας Ντόναλντ Τουσκ, μιλώντας μετά τη συνάντηση για το Ουκρανικό στο Λονδίνο την περασμένη βδομάδα. «Είμαστε στην ΕΕ» είπε «μισό δισεκατομμύριο πληθυσμός και φοβόμαστε τη Ρωσία των 140 εκατ. ανθρώπων και κυρίως στηρίζουμε την ασφάλειά μας στις ΗΠΑ των 350 εκατ. πολιτών».

Οι περιφερειάρχες

Αν η πολιτική Τραμπ επικρατήσει, δηλαδή ένας συνδυασμός δόγματος Μονρόε plus συνεργασία με κάποιους περιφερειάρχες, τότε επιστρέφουμε σε μια brutal λογική Μπρζεζίνσκι για λειτουργία κάποιων κομβικής σημασίας κρατών (pivotal states) τα οποία όταν διατυπώθηκε το δόγμα θα λειτουργούσαν ως τοπικοί διαχειριστές ασφαλείας. Σε αυτό το στάδιο της προεδρίας του, ο Τραμπ μπορεί κάλλιστα να πιστεύει ότι μπορεί να βασίζεται στην αξία της έμπνευσης φόβου και της ωμής ισχύος έναντι της νομιμότητας, κατά την επιδίωξη των περιφερειακών του στόχων, κάτι που βραχυπρόθεσμα φαίνεται να πετυχαίνει αν και με τις αντιφάσεις του δεν είναι λίγες οι φορές που γελοιοποιείται. Μακροπρόθεσμα πάντως τα αποτελέσματα θα μπορούσαν να είναι εξαιρετικά αποσταθεροποιητικά. Μια διεθνής τάξη που βασίζεται σε περιφερειακές σφαίρες επιρροής εγείρει υπαρξιακά ερωτήματα για την Ιαπωνία και τη Νότια Κορέα, όπως και για την Ταϊβάν και την Ουκρανία τουλάχιστον. Ένας συνδυασμένος ρόλος Τουρκίας και Ισραήλ για τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου, της Συρίας του Ιράκ και του Λιβάνου, αποκλείοντας το Ιράν από τη Μεσόγειο μπορεί να φαίνεται σήμερα εφικτός και να ικανοποιεί τις ΗΠΑ, αλλά σίγουρα δεν εμπνέει σταθερότητα, αφού δεν υπάρχει σοβαρό υπόβαθρο εμπιστοσύνης. Σε αυτό το σύστημα, αν επιχειρήσουμε να δούμε τη μεγάλη εικόνα, τι ρόλο θα έχουν η Κίνα, η Ρωσία, η Ινδία και η Ευρωπαϊκή Ένωση;

Ευρώπη - Κύπρος - Ελλάδα

Ας θέσουμε και το δικό μας μικρό ερώτημα: Σε αυτήν τη νέα τάξη τι ρόλο μπορούν να έχουν Ελλάδα και Κύπρος οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν επιλέξει να συμπορευθούν με τις ΗΠΑ, όπως βέβαια και τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη; Μήπως βρισκόμαστε ενώπιον μιας μεγάλης ανατροπής;

Αν ο Τραμπ ήλθε να επιβάλει με τη λογική της ισχύος ένα τερατώδες σχέδιο τερματισμού του πολέμου που ισοδυναμεί με ήττα Ουκρανίας και Ευρώπης και ουσιαστική νίκη Ρωσίας και Πούτιν τι προηγούμενο δημιουργείται; Ποιος θα εμποδίσει τη Μόσχα να μπει στη Γεωργία, ποιος θα εμποδίσει την Τουρκία μετά την Κύπρο να προσαρτήσει μέρος της Συρίας και την Κίνα να εισβάλει στην Ταϊβάν;

Η Ευρώπη δαπάνησε περίπου 135 δισ. ευρώ σε οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία, υπέστη όλες τις οικονομικές συνέπειες (πληθωρισμός, ενεργειακή κρίση), δέχτηκε υπονόμευση του δημοκρατικού της συστήματος με την άνοδο των ακροδεξιών, φιλορωσικών κομμάτων για ποιο λόγο; Ο ανιστόρητος Τραμπ σε ρόλο Νέβιλ Τσάμπερλεν και Εντουάρ Νταλαντιέ στο Μόναχο το 1939, προσφέρει την Ευρώπη στο πιάτο του Πούτιν και ροκανίζει την ίδια στιγμή τα θεμέλια αυτού που λέμε Δύση και δυτικό μέτωπο, δηλαδή ροκανίζει και το κλαδί που ο ίδιος κάθεται.

Το άναρχο όραμα του Ντόναλντ Τραμπ και της ομάδας του αναμένεται να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην παγκόσμια πολιτική και οικονομική σκηνή, με την ΕΕ να έχει αρχίσει επιτέλους να αντιδρά προς το παρόν με σωστές δηλώσεις. Η Ευρώπη δεν έχει άλλη επιλογή από του να κτίσει την άμυνά της και να ενισχύσει την πολιτική της συνοχή. Οι τελευταίες κινήσεις είναι ενθαρρυντικές. Ο Βρετανός Πρωθυπουργός Κιρ Στάρμερ συγκάλεσε στο Λονδίνο σύσκεψη για το Ουκρανικό. Η επικεφαλής της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν εξήγγειλε ενίσχυση της ευρωπαϊκής άμυνας με ένα ποσό 800 δισ. ευρώ. Η Γαλλία με διάγγελμα Μακρόν έθεσε το πυρηνικό της οπλοστάσιο στη διάθεση της ΕΕ. Όλοι οι υπόλοιποι συμπορεύονται, ακόμα και η Τουρκία αναζητά ρόλο στη συλλογική ασφάλεια της ΕΕ. Ο Τραμπ πιθανό να θεωρεί ότι η ΕΕ συμμορφώνεται προς την απαίτησή του για ανάληψη από τους Ευρωπαίους των αμυντικών βαρών που τους αναλογούν. Εν μέρει αυτό είναι αληθές. Την ίδια στιγμή βέβαια οι κινήσεις αυτές συνιστούν και βήμα αυτονόμησης της ΕΕ, όραμα που όλα αυτά τα χρόνια έπαιρνε συνεχώς αναβολή. Η ολοκλήρωση της ΕΕ σε πολιτικό, οικονομικό και αμυντικό επίπεδο είναι το καλύτερο σενάριο για όλους και ειδικά για την Ελλάδα και την Κύπρο.

Πηγές:

1. Μάριος Ρούσος: Εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ: Απομονωτισμός ή επεμβατισμός;

2. Heather Hurlburt: Can the international order survive Trump 2.0?

3. David Lubin. The economics of the new Monroe Doctrine.