Μετά το χακάρισμα των ιδεολογιών

Η ιδεολογική παράδοση αιώνων -κυρίως στον δυτικό κόσμο- σχηματοποίησε δύο βασικούς πόλους αντιλήψεων για την ερμηνεία του κόσμου και για το «τι πρέπει να γίνει». Ο ένας πόλος είναι ο συντηρητισμός, και ο άλλος ο προοδευτισμός. Συντηρητικοί, τους τελευταίους αιώνες, είναι αυτοί που δείχνουν ιδιαίτερο σεβασμό και προσήλωση στην παράδοση. Θεωρούν ότι οι κοινωνίες και τα κράτη είναι πολύπλοκοι μηχανισμοί με λεπτές ισορροπίες, και ως εκ τούτου κινδυνεύουν να οδηγηθούν σε κατάρρευση, αν τυχόν επιχειρηθούν αλλαγές. Γι’ αυτό πιστεύουν ότι αλλαγές πρέπει να γίνονται μόνο όταν είναι απολύτως απαραίτητες.

Προοδευτικοί είναι αυτοί που δεν θεωρούν την παράδοση δεσμευτική, γι’ αυτό και είναι επιφυλακτικοί μαζί της. Πιστεύουν μάλιστα ότι μέσα της κρύβονται οι αρτηρίες που αιμοδοτούν πολλές από τις κακοδαιμονίες και τις στρεβλώσεις (κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες, απληστία, διαφθορά κ.λπ.). Γι’ αυτό και θεωρούν ότι σημαντικές αλλαγές -ή ακόμη και εξ υπαρχής οικοδόμηση των κοινωνιών και των κρατών- είναι επιβεβλημένες.

Η ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας τις τελευταίες δεκαετίες ανακάτεψε ξανά την τράπουλα. Σε σημείο που ο διαχωρισμός στους δύο πόλους να κινδυνεύει όχι απλώς να διαβρωθεί, αλλά και να αχρηστευτεί ως εργαλείο ερμηνείας ή κατηγοριοποίησης ιδεολογιών και αντιλήψεων.

Οι «αρρυθμίες»

Παραδοσιακά στις ΗΠΑ, οι Ρεπουμπλικάνοι είναι οι συντηρητικοί και οι Δημοκρατικοί οι πιο ανοιχτοί στις προοδευτικές αλλαγές. Για δεύτερη φορά τα τελευταία οκτώ χρόνια, μέσα από τα σπλάχνα των Ρεπουμπλικάνων ξεπήδησε ένας Ντόναλντ Τραμπ. Με την παραδοσιακή σημασία του συντηρητισμού, αυτό είναι σοκ. Γιατί ο άνθρωπος δεν θέλει να μείνουν τα πράγματα όπως είναι. Θέλει να τα αλλάξει όλα, ακόμη και τον παγκόσμιο χάρτη.

Θα αντέτεινε κάποιος: «Ναι, αλλά θέλει να τα αλλάξει προς το χειρότερο, παίρνοντάς τα πίσω». Σύμφωνοι. Αλλά, τα όσα λέει και κάνει θα οδηγούσαν έναν Ρεπουμπλικάνο του 1950 ή 1960 στην εγκεφαλική συμφόρηση. Γιατί δεν συνάδουν με το κύτταρο του συντηρητισμού, που υπαγορεύει ότι οι μεγάλες και απότομες αλλαγές ανατρέπουν τις λεπτές ισορροπίες και επιφέρουν καταστροφές. Θα τον θεωρούσε έναν επικίνδυνο ριζοσπάστη!

Γιατί μπερδεύτηκαν τόσο πολύ τα πράγματα; Και γιατί μικρογραφίες του φαινομένου Τραμπ ξεφυτρώνουν παντού, ακόμη και στην Ευρώπη;

Μια από τις πολλές πηγές του φαινομένου είναι και το γεγονός ότι η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας και η παγκοσμιοποιημένη πληροφόρηση μετατόπισαν το κέντρο βάρους της σκέψης· από την προσδοκία για έναν καλύτερο κόσμο, στον φόβο και την ανασφάλεια. Από το κοινωνικό και διεθνικό όραμα αλληλεγγύης, στον συναγερμό διαφύλαξης του κράτους και του έθνους.

Πώς καταλαβαίνουμε

Αυτό το τελευταίο είναι απόλυτα συνυφασμένο με το αν και κατά πόσο κατανοούμε πώς λειτουργεί το σύστημα που μας διοικεί. Γιατί, παρά τη διάχυση της πληροφορίας σήμερα (αληθούς ή ψευδούς), ο πολίτης κατανοεί τώρα λιγότερο το πώς λειτουργούν τα πράγματα. Παλαιότερα, η περιορισμένη πολυπλοκότητα επέτρεπε στον πολίτη να αισθάνεται -ή να νομίζει- ότι ξέρει πώς λειτουργούν τα πράγματα. Και να γεμίζει τα κενά με την πίστη (σε μια θρησκεία ή σε ένα ιδεολογικό μοντέλο ερμηνείας).

Σήμερα, ένας υπολογιστής γνωρίζει πολύ καλύτερα ακόμη και από έναν λογιστή ή έναν οικονομολόγο πώς λειτουργούν τα πράγματα. Γι’ αυτό και πολλές πράξεις στα διεθνή χρηματιστήρια είναι αποτέλεσμα «αποφάσεων» των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Πόσοι από εμάς μπορούμε να κατανοήσουμε τη σχέση αύξησης ή μείωσης των δανειστικών επιτοκίων κατά 0,40% με τη μείωση ή αύξηση του πληθωρισμού;

Όταν νιώθεις ότι κατανοείς τον κόσμο, αισθάνεσαι και ότι τον «ελέγχεις» ή/και ότι ξέρεις τι πρέπει να γίνει. Όταν αισθάνεσαι ότι τα πράγματα γύρω σου που καθορίζουν τη ζωή σου είναι ακατανόητα, γεννιέται η αίσθηση του χάους. Και το χάος χρειάζεται δύο πράγματα: Ένα προφανές «φταίει» (το κίνημα Woke, οι μετανάστες, κ.λπ.), και κάποιον να βάλει αυτό το χάος σε τάξη.

Στην Κύπρο;

Στην αυγή του 20oύ αιώνα, τον Νοέμβριο του 1901, στην Αθήνα έγιναν αιματηρές διαδηλώσεις κατά της πρωτοβουλίας της βασίλισσας Όλγας να μεταφραστεί η Καινή Διαθήκη στη δημοτική (τα γνωστά ως «Ευαγγελι(α)κά»). Οκτώ έως έντεκα νεκροί και δεκάδες τραυματίες. Το γεγονός εντασσόταν στο πλαίσιο των αναζητήσεων για τον προσδιορισμό της εθνικής ταυτότητας.

Το ενδιαφέρον είναι ότι στις διαδηλώσεις πρωταγωνιστές ήταν φοιτητές. Εκτός από τους φοιτητές της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, οργανωτές με καταλυτικό ρόλο ήταν οι φοιτητές που προέρχονταν από τις θεωρούμενες ως αλύτρωτες περιοχές. Πιθανότατα και κάποιοι από τους λιγοστούς Κύπριους φοιτητές.

Ο αλυτρωτισμός και η πρόταξη της εθνικής ολοκλήρωσης επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις σε περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου όπου ζούσαν Έλληνες, ή άλλες εθνότητες με φιλοδοξίες ολοκλήρωσης. Ανάμεσά τους και η Κύπρος. Η οποία κουβαλά έκτοτε μια «στρέβλωση» στο δίπολο συντηρητισμός-προοδευτισμός. Σε σημείο που ο κατεξοχήν συντηρητικός θεσμός, η
Εκκλησία, να «μετατρέπεται» (για πολλούς πρακτικούς λόγους, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία) σε φορέα και οδηγό του ριζοσπαστισμού!

Η κυπριακή παράδοση ιδιαιτερότητας συνεχίστηκε για πάνω από έναν αιώνα. Οι συντηρητικοί πρωταγωνίστησαν σε όλες τις ριζοσπαστικές (εντός ή εκτός εισαγωγικών) πρωτοβουλίες, από τα Οκτωβριανά του 1931 μέχρι την ΕΟΚΑ. Από την ανατροπή του κράτους των Συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου το 1963, μέχρι την ΕΟΚΑ Β΄ και το πραξικόπημα. Και ακόμη πιο πέρα…

Την ίδια στιγμή, ο προοδευτικός χώρος έδινε σταθερά και συνεχόμενα δείγματα «συντηρητισμού» και φρονιμάδας, για έναν αιώνα. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που έχουμε σήμερα: Φορείς του «ριζοσπαστικού» και «επαναστατικού» λόγου είναι δυνάμεις που αντιδρούν έντονα στον επίσημο πολιτικό και κοινωνικό λόγο. Ζητώντας αλλαγή· δηλαδή απαλλαγή από την πιθανότητα προοδευτικής αλλαγής.

Για παράδειγμα, απαλλαγή από την πιθανότητα μετατροπής της Κυπριακής Δημοκρατίας σε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Κύπρου (επίσημος στόχος για δεκαετίες), από τη μετατροπή της κλειστής ελληνοκυπριακής κοινωνίας σε ανοιχτή κοινωνία, από τη μετατροπή του αναχρονιστικού Συντάγματος του 1964 σε ένα σύγχρονο, λειτουργικό, και μη διαπλεκόμενο Σύνταγμα-σύστημα.

Αποτέλεσμα

Σε αυτό το πλαίσιο, τόσο το διεθνές όσο και το ιστορικό, δεν πρέπει να θεωρείται παράδοξη ούτε η εκλογή Χριστοδουλίδη αλλά ούτε και η σημαντική υποχώρηση της δημοτικότητάς του μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Εκλέχθηκε γιατί υποσχέθηκε την αλλαγή κινούμενος στο πλαίσιο του συντηρητισμού.

Εμφανίστηκε προεκλογικά ως ο άνθρωπος που με έξυπνα τεχνάσματα θα μας απάλλασσε από τη ΔΔΟ, χωρίς να χρεωθούμε το κόστος. Δεν το έλεγε, άλλα έκανε και είπε όσα χρειάζονταν για να δημιουργήσει αυτή την εικόνα σε όσους δεν ήθελαν τη ΔΔΟ, και τη δυνατότητα σε πολλούς που τη θέλουν να αυτοεξαπατηθούν. Την ίδια στιγμή, υποσχέθηκε ριζικές αλλαγές στο εσωτερικό, καταπολέμηση της διαφθοράς και του ρουσφετιού κ.λπ., χωρίς όμως να αγγίζει συμφέροντα. Μετεκλογικά αποδείχτηκε ότι όλοι είναι απογοητευμένοι. Όσοι ενοχλούνται από τη διαφθορά και το ρουσφέτι βλέπουν ότι δεν γίνεται τίποτε που να δημιουργεί προοπτικές ελέγχου τους. Και όσοι θέλουν τη συνέχιση του συστήματος αυτού να μην είναι αρκετά ικανοποιημένοι. Το αντίστοιχο και στο Κυπριακό.

Χωρίς να υπάρχει υπαινιγμός για ομοιότητα με τον Τραμπ, αν ο τελευταίος δεν έπειθε κατά τη διάρκεια της πρώτης θητείας του ότι εννοεί αυτά που λέει, δεν θα εκλεγόταν ξανά σήμερα. Αλλά το σημαντικότερο είναι ότι οι «ριζοσπάστες» συντηρητικοί είναι ολιστές. Ξέρουν ότι δεν υπάρχουν ξεκομμένα ζητήματα. Γι’ αυτό και θέλουν καθαρές κουβέντες σε όλα. Όταν σε ένα αποδειχτεί ότι δεν είσαι ξεκάθαρος (π.χ. Κυπριακό, ή διαφθορά) σε απορρίπτουν. Πόσω μάλλον αν αποδεικνύεσαι ομιχλώδης σε όλα.

Το Καλάθι

• …χωρίς τον Κώστα Σημίτη (1): Πολύ σωστά επισημάνθηκε ότι ο Κώστας Σημίτης ήταν ο Πρωθυπουργός των τεσσάρων μεγάλων επιτυχιών: Ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ, ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ, δρομολόγηση της Χάγης με την Τουρκία, αποκατάσταση με το παραπάνω της διεθνούς αξιοπιστίας της χώρας. Ποτέ άλλοτε, μετά τον Ελευθέριο Βενιζέλο, δεν ήταν τόσο αξιόπιστη διεθνώς και τόσο διπλωματικά ισχυρή η Ελλάδα.

• …χωρίς τον Κώστα Σημίτη (2): Υπάρχει όμως και κάτι που δεν προβλήθηκε όσο του άξιζε: Όχι μόνο έκανε τεράστια έργα υποδομής στο εσωτερικό, αλλά άλλαξε και την ατζέντα της μεταπολίτευσης. Έβαλε παραδειγματικά στο τραπέζι την πολιτική του μεταρρυθμιστικού εκσυγχρονισμού. Έβγαλε τη χώρα και την κεντροαριστερά από την τροχιά του ηγετισμού και του εθνικολαϊκισμού. Άλλο αν οι διάδοχοί του δεν ήταν επαρκείς συνεχιστές.

• …χωρίς τον Κώστα Σημίτη (3): Οι πολιτικοί των αποτυχιών προσπάθησαν να μειώσουν το έργο του, κάνοντας λόγο για τα Ίμια και τα σκάνδαλα. Αποσιωπώντας, βέβαια, ότι πρωταγωνιστές σε αυτά ήταν οι ορκισμένοι εσωκομματικοί του αντίπαλοι, κυρίως οι εθνικολαϊκιστές (Αρσένης, Τσοχατζόπουλος κ.λπ.). Με τεράστια συμβολή των Κυπρίων ομογάλακτών τους.