Το εγχειρίδιο του καλού δραπέτη

Το 1979, ο Ηλίας Πετρόπουλος κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη το μνημειώδες βιβλίο του «Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη». Όπως το χαρακτήριζε ο ίδιος στη σελίδα του ψευδοτίτλου, επρόκειτο για «λαϊκόν και μακάβριον ευθυμογράφημα».

Χρησιμοποιώντας στη γλώσσα του στοιχεία της καθαρεύουσας, προσέδιδε χαρακτήρα σαρκαστικό μέσα από τη γραφή, και συγκάλυπτε έτσι την τραγική σοβαρότητα μιας ανάλυσης του κόσμου της παρανομίας και των θεσμών καταστολής της· που ήταν το αποτέλεσμα μιας ενδελεχούς έρευνας.

Ο κυνισμός και η εκλαϊκευση παντρεύονταν με επιστημονικές μεθόδους ανάλυσης, συμβολοποίησης, και χαρτογράφησης των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων: μεταξύ του κόσμου της παρανομίας, της κοινωνίας, και των θεσμών του κράτους. Από τη στιγμή της πρώτης παρανομίας, μέχρι τη σύλληψη και τις ανακρίσεις, τα κρατητήρια και τις μεθόδους βασανισμού, τις δίκες και τη ζωή-εφιάλτη στις φυλακές.

Αν ο Ηλίας Πετρόπουλος ζούσε τα τελευταία είκοσι χρόνια στην Κύπρο, υποψιάζομαι ότι θα μας τιμούσε με τη συγγραφή ενός ανάλογου έργου: «Το εγχειρίδιο του Κύπριου Δραπέτη».

Οι συνήθειες

Το παρόν και την καθημερινότητα τα καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό οι συνήθειες. Υπάρχουν μερικές χρόνιες συνήθειές μας, οι οποίες αν δεν αντιμετωπιστούν κατάματα, δεν υπάρχουν πιθανότητες να πάμε παρακάτω. Αυτές οι συνήθειες θα μπορούσαν να είχαν τον γενικό τίτλο «Διαφυγή»:

• Στην καθημερινότητα, από τον χώρο εργασίας μέχρι τις διαπροσωπικές σχέσεις, μια συνήθειά μας είναι να στρογγυλεύουμε τις γωνίες. Τόσο, που ένα θέμα-πρόβλημα που έχει διαστάσεις κυβικού ογκόλιθου να καταλήγει να αντιμετωπίζεται σαν μικρή και ανάλαφρη μπάλα του πιγκ-πογκ. Κάτω από συνθήκες εξωγενώς βεβαρημένες, αυτή η συνήθεια θα μπορούσε να είναι μια χρήσιμη μορφή επιβίωσης. Ξεγελώ το πρόβλημα και πορεύομαι. Κάτω από συνθήκες ανάγκης αποδοτικής λειτουργίας ενός οργανισμού (κράτος, εταιρεία, υπηρεσία, οργάνωση, διαπροσωπικές σχέσεις, οικογενειακή συνθήκη), πρόκειται για συνταγή κατάπτωσης, αν όχι καταστροφής.
• Αρραβωνιασμένη με αυτήν τη συνήθεια είναι και εκείνη της διαρκούς μετάθεσης: Όποτε έχω μπροστά μου ένα ζήτημα το οποίο θα πρέπει να αντιμετωπίσω, η πρώτη μου αντανακλαστική αντίδραση είναι να αναζητήσω εκείνο το πρόσωπο ή τον φορέα που θα αναλάβει την ευθύνη της επίλυσης ή της μη επίλυσης του προβλήματος. Έτσι, πολλά ζητήματα μετακυλίονται «αενάως προς την θάλασσα – της απροσδιοριστίας – την πανδέγμονα»…
• Απαραίτητος οδηγός του οχήματος των «αρραβωνιασμένων» είναι η ομίχλη: Μέσα από την εσκεμμένη πολυπλοκοποίηση των διαδικασιών – εγκεφαλικών και πρακτικών – όλα τα θέματα, μικρά καθημερινά ή μεγάλα συλλογικά, αρεσκόμαστε να τα πνίγουμε μέσα στην ασάφεια. Όπου είναι τελικά σχεδόν αδύνατο να δεις καθαρά τις απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα: «Τι και ποιος ευθύνεται», «Ποιος οφείλει να δράσει για να λυθεί το πρόβλημα», «Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι λύσεις». Όλα αυτά πνίγονται μέσα στη θολούρα, μέχρι το όποιο πρόβλημα να «ξεχαστεί».
• Είναι μια αναπηρία που θα μπορούσε να περιγραφεί με κοινωνιο-ψυχολογικούς όρους: Η τάση μας να προσωποποιούμε τις απόψεις. Εκλαμβάνουμε τη διαφορετική άποψη ως προσωπική επίθεση εναντίον μας. Αυτό μεταθέτει αυτόματα τα πράγματα στη σφαίρα του εγωκεντρικού συναισθηματισμού, και μας στερεί τη δυνατότητα να βλέπουμε ορθολογικά τα πράγματα, να μαθαίνουμε να ακούμε, να εκπαιδευόμαστε στη διαλεκτική σύνθεση.

Παραδείγματα

Εδώ και αιώνες, στην πολιτική μας δραστηριότητα, στις οικογενειακές συγκεντρώσεις, στο καφενείο ή στο σπίτι, συνηθίσαμε να χρησιμοποιούμε την τετράδα ως πρώτης γραμμής «λύση»: Σε όλα τα ζητήματα, μικρά και μεγάλα, νιώθουμε ότι έχουμε δυο επιλογές. Είτε να πλακωθούμε με τους άλλους και μετά να μην μιλιόμαστε για δέκα χρόνια, είτε να στρογγυλέψουμε τις γωνίες, να βρούμε την εύκολη λύση για το ποιος φταίει («φταίει η πεθερά μου που νεκατώνεται», «φταίνε οι πολιτικοί»), και η συζήτηση να λήξει χωρίς συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Μέσα από αυτήν την τετράδα καταλήγουμε να νιώθουμε ότι «μας ταιριάζει» κάθε φορά και ένας πολιτικός που ανταποκρίνεται και χαϊδεύει ακριβώς αυτές μας τις συνήθειες.

Αυτά τα πράγματα, όμως, λειτουργούν και αμφίδρομα: Όταν ο Ν. Αναστασιάδης έφτασε εκών άκων στο παρά ένα της λύσης και τα τίναξε όλα στον αέρα, δεν το έκανε μόνο επειδή είναι αυτός που είναι και επειδή ήθελε να πουλήσει περισσότερα διαβατήρια. Το έκανε και επειδή αισθανόταν ότι έχανε το έρεισμά του στην κοινωνία. Μια κοινωνία με κακές συνήθειες… Ναι, θα πει κάποιος, αλλά αν ήταν πραγματικός ηγέτης θα έβγαινε μπροστά και θα καθοδηγούσε την κοινωνία, όχι να αφήνεται να άγεται από αυτήν. Σύμφωνοι. Αλλά πάμε πάλι στο ερώτημα με την κότα και το αβγό: Αν ήταν πραγματικός ηγέτης, εμείς με τις στρογγυλεμένες συνήθειές μας θα τον βγάζαμε Πρόεδρο;

Αν η συμπεριφορά και οι επιλογές του Ν. Αναστασιάδη αποτελούν απόδειξη της ύπαρξης των κακών συνηθειών μας και της εκμετάλλευσής τους από έναν πολιτικό, ο Ν. Χριστοδουλίδης αποτελεί την επιτομή τους. Οι τέσσερις κακές μας συνήθειες δεν γίνονται απλώς αντικείμενο εκμετάλλευσης από τον Πρόεδρο. Ο Ν. Χριστοδουλίδης, είναι όλες οι κακές μας συνήθειες. Όλη η πολιτική του παρουσία είναι ένα διαρκές στρογγύλεμα των γωνιών, μια μόνιμη μετάθεση των ευθυνών, η χρήση του δικτύου ΜΜΕ για να παράγει ομίχλη ή μελάνι όποτε χρειάζεται, κάθε αντίθετη άποψη εκλαμβάνεται από τον ίδιο ως προσωπική επίθεση.

Μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνον «στρογγύλεψε» κάθε παράγραφο του προεκλογικού του προγράμματος, μετάθεσε κάθε ευθύνη του για το Κυπριακό σε άλλους, συγκαλύπτει με ομίχλη κάθε του αποτυχία, και μονίμως το παίζει κακοφανισμένος. Δηλώνει υπέρ της ΔΔΟ αλλά με χαρακτηριστικά ενιαίου κράτους, με ξεδόντιασμα του Πλαισίου Γκουτέρες και της πολιτικής ισότητας· για όλα φταίει η τουρκική αδιαλλαξία, ο Γκουτέρες, η ΕΕ που δεν διορίζει απεσταλμένο· ενώ η Πύλα, η Δερύνεια, το Τρίκωμο και η Αμμόχωστος είναι προσωπικές του αποτυχίες, το παίζει διεθνώς διαμαρτυρόμενος και λήπτης ορατών και αοράτων μέτρων· ενώ για κάθε αποτυχία του Υπουργικού του φταίει ο ίδιος που τους επέλεξε, εμφανίζεται κακοφανισμένος όταν του τις χρεώνουν.

Το κακό δεν σταματά εδώ. Γιατί, ο Ν. Χριστοδουλίδης είναι σαν να επανεκπαιδεύει με σύγχρονες εκπαιδευτικές μεθόδους τα κόμματα, τους πολιτικούς, και την κοινωνία στον εκμοντερνισμό του τρόπου εφαρμογής και «αιτιολόγησης» των κακών συνηθειών. Μέσα σε έναν χρόνο έκανε το ένα τρίτο του πολιτικού προσωπικού να μιλά σαν αυτόν (δηλαδή να μη λέει τίποτε), την αντιπολίτευση να συμπεριφέρεται εναλλάξ ως οιονεί συμπολίτευση, και τους πολίτες να είναι ακόμη πιο έτοιμοι να ψηφίζουν όπως θα ψήφιζε ή θα ήθελε εκείνος. Είναι σαν να λιγοστεύουν πια τα ερωτηματικά και οι απορίες για το τι θα γίνει μέχρι το τέλος της πενταετίας.

«Ο καλός κλέφτης» μπορεί να έχει επιλογές, ακόμη και μέσα στο κελί του. Ο «συστηματικός δραπέτης», όταν περιπαίζει διαρκώς τον εαυτό του και τους άλλους, διαπιστώνει κάποια στιγμή το αναπόφευκτο: ότι το τελευταίο περιτοίχισμα του προβλήματος έχει γίνει ατσάλι. Και τότε δεν έχει καμιά επιλογή.

ΤΟ ΚΑΛΑΘΙ

• … με τους «προνοητικούς» (1) : Επειδή ο Γκουτέρες μυρίστηκε εδώ και καιρό τον Πρόεδρό μας, στέλνει απεσταλμένη την Κουεγιάρ μόνο για έξι μήνες, και μόνο για να διερευνήσει αν υπάρχουν προϋποθέσεις επανέναρξης διαπραγματεύσεων. Ο Ν. Χριστοδουλίδης προσπάθησε να το τουμπάρει αυτό, αλλά δεν τα κατάφερε. Επομένως, πάει σε μάχες οπισθοφυλακών: Επειδή ξέρει ότι στην Άγκυρα και στην Αθήνα η Κουεγιάρ θα ακούσει πραγματικότητες που θα απομονώνουν ακόμη περισσότερο τη Λευκωσία, δεν τη θέλει να «γυρίζει». Τη θέλει να μείνει στην Κύπρο. Για τρεις λόγους. Πρώτον, αν δεν μείνει, εμείς θα λέμε «αυτή φταίει για την αποτυχία, που δεν μας άκουσε». Δεύτερο, για να της πιπιλίζει το μυαλό κάθε μέρα με τα δικά του ιδεολογήματα. Τρίτο, γιατί ξέρει ότι είναι πολύ κοντός σε σχέση με τον Ερντογάν και τον Μητσοτάκη, ενώ με τον Τατάρ έχει το ίδιο «ύψος», και μπορεί να τον νικήσει με όπλο τις εντυπώσεις.

• … με τους «προνοητικούς» (2) : Χριστοδουλίδης και αντιπολίτευση «τα βρήκαν» με τα ποσοστά συμμετοχής στα δ.σ. των ημικρατικών. Την ίδια ώρα, και οι δύο «τα βρήκαν» αλλού ο ένας και αλλού ο άλλος με το ΔΗΚΟ για τις δημοτικές εκλογές. Δεν χρειάζεται να καλέσουμε τον Άινσταϊν για να μας λύσει την εξίσωση. Λίγη «επαναστατική γυμναστική» του τύπου δεν ψηφίζω τον προϋπολογισμό ο ένας, δέχομαι υπό διαμαρτυρία τον Τορναρίτη που μου επέβαλε το ΔΗΚΟ ως υποψήφιο ο άλλος, και αντιπολιτευτική πολιτική τέρμα. Ώς εδώ!...

•… με τους «προνοητικούς» (3) : Σε εκπομπή του Σωτήρη Παρούτη προ μηνός, ο ένας εκ των δύο καλεσμένων υποστήριξε ότι δεν υπάρχει αυτήν τη στιγμή διαπραγματευτική ομάδα του Προέδρου για το Κυπριακό. Ο άλλος, ο εκπρόσωπος του Προέδρου, εξεμάνη και διαβεβαίωσε ότι υπάρχει και λειτουργεί. Πριν τρεις μέρες, ο ίδιος ο Ν. Χριστοδουλίδης δήλωσε περιχαρής ότι μέσα στον Ιανουάριο θα συσταθεί διαπραγματευτική ομάδα! Όπως συνήθιζε να λέει ο μεγάλος μου γιος όταν ήταν μικρός, «Έλα γιε μου κικιρίκου»…