Οι Οθωμανοβυζαντινοί υπήκοοι

Στις εκθέσεις των πρώτων Βρετανών αξιωματούχων που κατέφθασαν στην Κύπρο το 1878 επιβεβαιώνονταν οι αξιολογικές κρίσεις περιηγητών που είχαν επισκεφτεί το νησί προγενέστερα: Οι Ελληνοκύπριοι αξιολογούνταν και χαρακτηρίζονταν ως άξεστοι, αγενείς, γλοιώδεις και παμπόνηροι, ενώ οι Τουρκοκύπριοι πιο ευγενείς, ευθείς, και διακρινόμενοι από μιαν αρχοντιά. Ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης. Ακόμη και στο θέμα της μόρφωσης, οι Τουρκοκύπριοι κατέγραφαν ελαφρώς περισσότερους εγγράμματους.

Με τα χρόνια τα πράγματα άλλαξαν, τουλάχιστον όσον αφορά το επίπεδο της μόρφωσης και της κοινωνικής ανέλιξης. Όμως τα πράγματα δεν άλλαξαν δραματικά όσον αφορά την πονηριά των Ελληνοκυπρίων, την πονηριά, την τάση προς το παρασκήνιο, τις κάθε μορφής δοσοληψίες και δωροδοκίες. Δεν μιλάμε καθολικά. Μιλάμε για «μέσους όρους» και για τη γενικότερη αίσθηση.

Η κληρονομιά

Συνηθίζουμε να βλέπουμε τα πράγματα με απλές γραμμές και τριαδικά σχήματα. Το μοτίβο «ελεύθεροι επί Βυζαντίου - σκλάβοι επί Οθωμανών και Άγγλων - ελεύθεροι σήμερα» δεν επαρκεί για να καταλάβουμε τα πράγματα. Οι ρίζες αυτού που είμαστε σήμερα είναι πολύ βαθιές και θέλουν πολύ κόπο για να γίνουν κατανοητές και να εξυγιανθούν.

Κουβαλούμε μιαν υπερχιλιόχρονη κουλτούρα. Επί Βυζαντίου, τουλάχιστον στα τελευταία 500-600 χρόνια του, η ραδιουργία ήταν επίσημη εξωτερική και εσωτερική πολιτική. Εξ ου και η διεθνής ορολογία σήμερα «βυζαντινισμός» («Byzantinism»). Οι πάνω βουτηγμένοι στη ραδιουργία, συνωμοτούσαν και δωροδοκούσαν τους πάντες· οι κάτω συμμετείχαν όπως και όσο μπορούσαν, χωρίς φραγμούς.

Επί Οθωμανών, το σύστημα αυτοδιοίκησης των εθνικοθρησκευτικών κοινοτήτων επέτρεψε τη συνέχιση και την επίταση αυτής της κουλτούρας, σε τοπικό επίπεδο. Οι πρόκριτοι και η Εκκλησία ζούσαν και ευημερούσαν μέσω της δωροδοκίας, της παρασκηνιακής δοσοληψίας, και της πανούργας δουλικότητας των υπολοίπων χριστιανών σε αυτούς.

Έτσι, οι δύο μακραίωνες περίοδοι τσιμέντωσαν έναν τρόπο αντίληψης για τα πράγματα και τη λειτουργία της κοινότητας που ρίζωσε βαθιά μέσα στις συνειδήσεις και δεν αποβάλλεται εύκολα. Το κοινωνικό και συμπεριφορικό DNA είναι σχεδόν εξίσου ισχυρό με το κυριολεκτικό.

Το «φυσιολογικό» σήμερα

Οι Βρετανοί δίσταζαν τις δεκαετίες του 1920 και του 1930 να δώσουν στους Κυπρίους την αυτοκυβέρνηση που έδωσαν σε άλλες αποικίες τους. Ακόμη και κουτσουρεμένη. Κατέτασσαν το επίπεδο «μοντερνιστικής ωρίμανσης» του πληθυσμού μας στην ίδια κλίμακα με τις χώρες της υποσαχάριας Αφρικής· ούτε καν στην κλίμακα των αραβοασιατικών αποικιών. Λίγες δεκαετίες αργότερα, αποκτήσαμε την ανεξαρτησία μας. Είχαμε άραγε «ωριμάσει» στο μεταξύ;

Με βάση τον ιστορικό χρόνο, αυτόν που χώριζε το 1878 με το 1960 δεν ήταν επαρκής διάρκεια για να καταργηθούν πλήρως οι οθωμανοβυζαντινές ρίζες. Έτσι, η ανεξαρτησία μας βρήκε με περίπου τα ίδια χαρακτηριστικά, με κάπως ηπιότερη ένταση. Γι’ αυτό και η δεκαετία του 1960 -πέρα και παράλληλα με το Κυπριακό- παρουσίαζε έντονα στοιχεία σύνδεσης με αυτές τις ρίζες.

Σε σύγκριση με την πρώτη περίοδο της ανεξαρτησίας, η κυπριακή κοινωνία και το πολιτικό σύστημα έχουν κάνει από τότε μεγάλη πρόοδο. Υπήρξε σημαντική ωρίμανση.

Παρ' όλα αυτά, όλα έγιναν με αργούς ρυθμούς, με μεγάλο κόπο και αμφίβολο παραδειγματισμό από τα άπειρα προβλήματα που συνεπαγόταν η οθωμανοβυζαντινή κληρονομιά. Στον σταδιακό εξορθολογισμό του συστήματος σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε πρώτα η προσπάθεια και προοπτική ένταξης στην ΕΟΚ, και μετά αυτή καθεαυτή η ένταξη στην ΕΕ.

Ακόμη και τώρα, όμως, το σύστημα αντιστέκεται σθεναρά. Η κληρονομιά δημιούργησε νέες δομές τα τελευταία εξήντα χρόνια. Οικονομικά και εξουσιαστικά συμφέροντα εδραίωσαν την ισχύ τους, εκτός των άλλων και επειδή είχαν πρόσφορο κοινωνικό έδαφος: Εθισμένη στην κληρονομιά της βυζαντινής δωροδοκίας και ραδιουργίας, και του οθωμανικού νόμιμου ρουσφετιού και μπαξισιού, έδειξε από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας αρκετή δεκτικότητα στη διαπλοκή των εξουσιών και στη διαφθορά τους. Αυτά τα ψήγματα ανοχής συντηρούν και σήμερα τα νοσηρά στοιχεία που έχουν σχέση:

(α) με τη μη εφαρμογή των νόμων,

(β) με τα παράθυρα στους νόμους, που επιτρέπουν παρακάμψεις, και

(γ) με την απουσία επαρκούς ελέγχου.

Και το κερασάκι

Καμιά αμαρτία δεν μένει χωρίς παρενέργειες. Όταν ένα σύστημα βουλιάζει μέσα στον αναχρονισμό, τις στρεβλώσεις και τα απόβλητά του, χρειάζεται από κάπου νομιμοποίηση. Στην περίπτωσή μας, το δικό μας σύστημα αρπάζεται από δύο σανίδες για να μην βουλιάξει.

Η μία είναι το Κυπριακό. «Έχουμε εθνικό πρόβλημα, πρέπει να κοιτάζουμε προς τον εχθρό, όχι προς τα μέσα, και να διαφυλάσσουμε την εικόνα της Κύπρου και την ενότητα». Επειδή όμως και στο Κυπριακό η ανεντιμότητα και ο ανορθολογισμός κυριαρχούν, χρειάζεται όλο και περισσότερο ο προσχηματικός λόγος. Γι’ αυτό γίνεται όλο και πιο απαραίτητη η παρουσία λαμπερών στολιδιών «αγώνα και αποφασιστικότητας», χωρίς ουσία.

Η άλλη είναι το κέλυφος. Είναι αμφίβολο αν υπάρχει άλλη πολιτεία όπου ο τύπος και η επιφάνεια λατρεύονται τόσο σχολαστικά και πιστά όσο η κυπριακή. Έτσι, κατά κανόνα δίνουμε περισσότερη σημασία στον τίτλο ενός νόμου και όχι τόσο στις πραγματικές του πρόνοιες, στη διατύπωση μιας πολιτικής απόφασης και όχι τόσο στην υλοποίησή της.

Επειδή, όμως, οι σανίδες αυτές δεν είναι καθόλου στέρεες και δεν έχουν καθόλου περιεχόμενο, για να μην βουλιάξει το σύστημα μέσα στα απόβλητά του χρειάζεται να πουλά όλο και περισσότερη επικοινωνία και εικόνα. Όλο και περισσότερα λαμπερά αλλά ανούσια στολίδια, με όλο και πιο συχνούς ρυθμούς.

Είναι δυνατόν μια τέτοια διαδικασία να είναι χωρίς τέρμα;

Το καλάθι

• …με τις τρύπες (1): Όλη αυτή η ιστορία με τη δήθεν πρόσκληση Ερντογάν στον Χριστοδουλίδη να επισκεφτεί την Άγκυρα είναι εξαιρετικά θλιβερή. Μήπως είναι απλά ένα επικοινωνιακό θέατρο από την αρχή μέχρι το τέλος, προκειμένου να δοθεί η εντύπωση της «κινητικότητας» στο Κυπριακό; Πολύ πιθανόν το γνωστό προεδρικό δίκτυο να ενεργοποιήθηκε, να διοχέτευσε «πληροφορία» στο ΑΠΕ, και από εκεί να επέστρεψε στα εγχώρια ΜΜΕ. Μόνο και μόνο για τις εντυπώσεις. Τώρα ο Πρόεδρος τα διυλίζει, γιατί του γύρισε μπούμερανγκ. Αλλά η ουσία είναι ότι ασκεί μια πολιτική με πολλή εικόνα και καθόλου περιεχόμενο.

• …με τις τρύπες (2): Τα συνεχόμενα κενά στην πολιτική της κυβέρνησης άρχισαν να μεγαλώνουν και σε κρίσιμα θέματα της εσωτερικής πολιτικής. Για παράδειγμα, κάθε εβδομάδα πάμε και τρία βήματα πίσω σε σχέση με την ψευδή εικόνα ότι «τα βρήκαμε με τη Chevron». Από το «υπάρχει προσυμφωνία» και «πάμε για εξόρυξη αερίου το 2027» πριν τρεις εβδομάδες, περάσαμε πριν δύο στο «δεν υπάρχει ακόμη ούτε προσυμφωνία»∙ και πριν μία στο «πάμε για εξαγωγή το 2030». Όλο αυτό το διαρκές παιγνίδι με τις εντυπώσεις, οι οποίες σύντομα ξεφουσκώνουν, στο τέλος θα κάνει τους πολίτες να μην πιστεύουν σε τίποτε τον βοσκό τον ψεύτη.

• …με τις τρύπες (3): Πάει και ο θαλάσσιος διάδρομος για την ανθρωπιστική βοήθεια προς τη Γάζα. Άλλη μια τρύπα στο νερό. Αλλά και εδώ, η όλη πρόταση λειτούργησε σαν στολίδι εξωτερικής πολιτικής, μόνο για τα μάτια των πολιτών στην Κύπρο. Το πρόβλημα για την κυβέρνηση είναι ότι με το που πέφτουν στο κενό ένα-ένα τα στολίδια, από τη στιγμή που δεν υπάρχει ουσιαστική και αποτελεσματική πολιτική σε κανένα σχεδόν τομέα, δημιουργείται η «ανάγκη» για νέα στολίδια επικοινωνιακής χρησιμότητας. Κι έτσι φαίνεται ότι θα πάει και η δεύτερη χρονιά της θητείας της κυβέρνησης. Μάλιστα, όλα δείχνουν ότι είχε ποντάρει στο αγαπημένο στολίδι του Προέδρου, εκείνο των κυρώσεων κατά της Τουρκίας και των βέτο στον ευρωτουρκικό διάλογο. Όμως, η συζήτηση στην ΕΕ για κατάργηση του καθολικού βέτο και η «ενδιάμεση» λύση προχθές με την «εκδίωξη» από την αίθουσα του αντιρρησία Όρμπαν, τον κάνουν να ανησυχεί ότι τα στολίδια του δεν θα είναι αρκετά λαμπερά. Δεν πειράζει, κάτι άλλο θα βρει…