Το εργοστάσιο της απόγνωσης και τα προϊόντα της

Κάθε φορά που ανεβαίνουν στις εκλογές τα ποσοστά ακροδεξιών σχηματισμών σε κάποια χώρα, ιδιαίτερα της Ευρώπης, αρχίζουμε ξανά την ίδια συζήτηση για το τι και ποιος φταίει. Κατά κανόνα λέμε τα ίδια και τα ίδια: Η απογοήτευση των κοινωνιών από τη μη δραστική επίλυση των προβλημάτων τις κάνει ευάλωτες στον εθνικολαϊκισμό· και οι ακροδεξιοί ηγέτες όχι απλώς τον χρησιμοποιούν κατά κόρον, αλλά τον έχουν και στο DNA της πολιτικής τους σκέψη και του λόγου τους.

Αυτό δεν είναι λάθος. Εξάλλου, τα ίδια τα γεγονότα το πιστοποιούν. Συχνά, μάλιστα, αυτοί οι ηγέτες διογκώνουν ένα πρόβλημα στις συνειδήσεις των πολιτών, προκειμένου να έρθουν στη συνέχεια να εμφανιστούν ως οι μόνοι που έχουν επαρκώς δραστικές λύσεις γι’ αυτό.

Κλασική η περίπτωση του Γκέερτ Βίλντερς, ηγέτη του PVV στην Ολλανδία: Το μεταναστευτικό είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα στη χώρα. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν είναι τόσο οξύ στην Ολλανδία, όσο σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Ούτε κατά προσέγγιση. Κι όμως, εδώ και δύο χρόνια ο Βίλντερς χρησιμοποίησε κάθε μέσο για να πείσει τους συμπολίτες του ότι είναι ένα τεράστιο πρόβλημα. Χρησιμοποίησε ακόμη και την έλλειψη φτηνής στέγης λόγω του κατακλυσμού της χώρας από ξένους φοιτητές, προκειμένου να τη συνδέσει με την άσχετη με το πρόβλημα παρουσία αιτητών πολιτικού ασύλου. Για να εμφανιστεί στη συνέχεια ως ο μόνος αξιόπιστος παράγοντας που, ως νέος Άη Γιώργης, μπορεί να αντιμετωπίσει τον «δράκο». Έτσι το PVV βγήκε πρώτο κόμμα με 24%. Είναι όμως μόνο αυτό το μοτίβο που λειτουργεί;

Πληθωρισμός

Δεν το συνειδητοποιούμε, αλλά είναι ένα γεγονός με πολύ βαθιές συνέπειες: Τα τελευταία είκοσι χρόνια ο κόσμος έχει αλλάξει περισσότερο απ’ όσο αντιλαμβανόμαστε. Το 2000 απείχε εκατό χιλιόμετρα από το 1980. Το 2023 απέχει πεντακόσια από το 2000.

Μιλάμε για διαδίκτυο, ΜΚΔ, πολυμέσα, Τεχνητή Νοημοσύνη κ.λπ. και δεν καταλαβαίνουμε ότι όλη αυτή η υπερπληροφόρηση και η διάδραση είναι ένα πολύτιμο αγαθό, που έχει όμως και το αντίτιμό του, τις παρενέργειές του. Μια από τις πολλές είναι ο χυλός που κατακλύζει τον εγκέφαλο με βάσιμες, λιγότερο βάσιμες, υπερβολικές, ή ψεύτικες πληροφορίες. Όλες μαζί, ανακατεμένες με απόψεις ανάλογης βαρύτητας και συναισθηματικές εκρήξεις όλων προς όλους. Αυτό, εκτός των άλλων, δημιουργεί την αίσθηση ότι ζούμε σε μια ζούγκλα χωρίς κανόνες, όπου το συμφέρον και οι συνωμοσίες είναι κυρίαρχα. Η αίσθηση δεν είναι αβάσιμη, αλλά ο χυλός τη μετατρέπει στο μυαλό μας σε υπέρτατη βεβαιότητα, που παράγει κυρίως απόγνωση. Σε ένα τέτοιο νοητικό και συναισθηματικό περιβάλλον, το «θέλω κάποιον να βάλει μια τάξη στα πράγματα» είναι φυσιολογικό αίτημα μιας μεγάλης μερίδας της κοινωνίας.

Την ίδια στιγμή, παράγεται και αναπαράγεται ένα αίσθημα στατικότητας της εμπράγματης πολιτικής: Μια ματιά στον τρόπο που αντιδρούμε απέναντι στα γεγονότα μέσω των ΜΚΔ, δείχνει ότι χρησιμοποιούμε συχνά λογικές και μεθόδους του 2000. Για παράδειγμα, περισσεύει η έκφραση συναισθημάτων, ο συνθηματικός λόγος, και υστερεί η τεκμηρίωση και ο ορθός λόγος.

Μα, όταν διαχειρίζομαι σήμερα, κάθε μέρα, το χάος της πληροφόρησης και της διάδρασης/έκρηξης συναισθημάτων με ξεπερασμένα μοντέλα ερμηνείας και διαχείρισης, τότε, ακόμη κι αν η Βουλή της χώρας μου ψηφίζει δέκα νέους νόμους την εβδομάδα και το Υπουργικό Συμβούλιο παίρνει δεκαπέντε αποφάσεις την εβδομάδα, εγώ έχω δικαιολογημένα την αίσθηση ότι «δεν κάνουν τίποτε», «δεν προχωρά τίποτε». Ανεξάρτητα από το πόσο δίκιο έχει στην αποτίμηση αυτή ο πολίτης, το γεγονός είναι ότι κατακάθεται μέσα του ένα αίσθημα απόγνωσης· μια αίσθηση τεράστιας απόστασης ανάμεσα στο μέγεθος των προβλημάτων και στο τι κάνουν οι συμβατικοί πολιτικοί σχηματισμοί.

Σουρεαλισμός

Τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα όταν η ίδια η πραγματικότητα δίνει απτά δείγματα και αποδείξεις αδυναμίας του πολιτικού συστήματος. Για παράδειγμα, όλοι, σε όλον τον πλανήτη βιώνουμε στην καθημερινότητα το τι σημαίνει κλιματική αλλαγή-κρίση, ή το τι σημαίνει υπερπληθωρισμός. Γι’ αυτό και διαμαρτυρόμαστε επειδή «δεν γίνεται τίποτε». Σωστό! Αλλά θέλει συμπλήρωση: Να παραδεχτούμε ότι φταίει και το ότι «δεν είχαμε κάνει τίποτε»· τότε που οι χώρες μας γέμιζαν εργοστασιακά φουγάρα και φτηνά αυτοκίνητα, ή τότε που οι κυβερνήσεις μας δανείζονταν για να μας δίνουν περισσότερα από όσα παράγαμε.

Από μικρό παιδί θυμάμαι να μιλούν όλοι για το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την τρύπα του όζοντος, ή για την υπερκατανάλωση. Αλλά στις συνειδήσεις μας δεν φταίει ο Ντε Γκωλ, φταίει ο Μακρόν!

Είναι βέβαια γεγονός ότι σήμερα υπάρχει και μια έλλειψη ηγετικών προσωπικοτήτων με όραμα, στην παγκόσμια πολιτική σκηνή. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Όπως και να έχουν τα πράγματα, αυτό που νιώθει μεγάλο μέρος όλων των κοινωνιών είναι ότι «οι πολιτικοί μας σήμερα είναι ανίκανοι, δεν βρίσκουν λύσεις». Και μπροστά σε αυτό το φάσμα, «μία είναι η λύση»: Η άρνηση της πραγματικότητας, η μετάθεσή της σε ένα άλλο επίπεδο, η ρήξη μαζί της.

Κάπως έτσι γίνομαι όλο και πιο ευάλωτος σε σουρεαλιστικές «λύσεις». Δεν έχει σημασία πόσο γελοίες, παράλογες, ή καταστροφικές είναι. Φτάνει που είναι εκτός του πλαισίου.

Επιβεβαίωση

Κάπως έτσι, δεν με ενδιαφέρει που ο Βίλντερς λέει σήμερα αυτά που έλεγε η Μελόνι πέρσι, αλλά μόλις βγήκε έβαλε την ουρά στα σκέλια μπροστά στην πραγματικότητα. Τον προτιμώ. Δεν με ενδιαφέρει που ο Κασελάκης ήταν εγγύηση διάσπασης του ήδη συρρικνωμένου ΣΥΡΙΖΑ. Τον ψηφίζω. Δεν με ενδιαφέρει που ο Τραμπ αποδείχτηκε πιόνι του Πούτιν και μετατροπέας των ΗΠΑ σε διαρκές κουκλοθέατρο. Τον ξαναψηφίζω. Δεν με ενδιαφέρει που ο Νετανιάχου είναι για χρόνια διεφθαρμένος και ηθικός αυτουργός δολοφονιών. Τον ξαναψηφίζω. Δεν με ενδιαφέρει που ο Χαβιέρ Μιλέι είναι γραφικά ακραίος, με περγαμηνές στη γελοιότητα σε όλους τους τομείς. Τον ψηφίζω Πρόεδρο της Αργεντινής.

Να μην γελιόμαστε όμως. Δεν πρόκειται για έναν παγκόσμιο παροξυσμό. Υπάρχουν και πραγματικά ελλείμματα στους παραδοσιακούς πολιτικούς σχηματισμούς. Σπάνια κάποιος από αυτούς σε κάποια χώρα του πλανήτη κάνει την έκπληξη και να λειτουργήσει με ειλικρίνεια για τα προβλήματα και τις λύσεις, χωρίς λαϊκισμό και ψευδείς υποσχέσεις. Και επειδή το έργο επαναλαμβάνεται για δεκαετίες, οι κοινωνίες αισθάνονται ότι έχουν πια την επιβεβαίωση: «Δεν φταίει ο μηδενισμός μου, φταίνε αυτοί».

Το να προτείνει κανείς λύσεις του ποδαριού για ένα παγκόσμιο φαινόμενο είναι ό,τι πιο αφελές, σχεδόν ηλίθιο. Όμως, αν θα προκύψει από κάπου μια λύση στο πρόβλημα, αυτή δεν μπορεί παρά να προέλθει μέσα από τον χώρο των φιλελευθέρων, της Κεντροαριστεράς, ή της Αριστεράς. Όχι της Ακροδεξιάς. Φτάνει ένας τουλάχιστον από αυτούς τους χώρους να κατακτήσει το πιο δύσκολο: Την ειλικρίνεια και την εντιμότητα απέναντι στην κοινωνία της χώρας του.

Το καλάθι

• … με τις τάτσες (1): Καλά τα νέα από την Αρχή Διερεύνησης κατά της Διαφθοράς. Κινήσεις προς τη σωστή κατεύθυνση. Όμως, δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι η πολιτική μας ηγεσία είναι ακόμη στη σφαίρα της εικόνας. Κατά τον Πρόεδρο πάνω απ’ όλα η φήμη της χώρας, κατά τον κυβερνητικό εκπρόσωπο πρέπει να κάνουμε ό,τι χρειάζεται για να φύγει από πάνω μας η «τάτσα». Μα το πρόβλημα δεν είναι ότι οι άλλοι λένε πως η Κύπρος είναι παράδεισος της διαφθοράς και του ξεπλύματος. Το πρόβλημα βρίσκεται στο ότι είναι! Και στο ότι δεν θέλουμε αρκετά να είμαστε κράτος δικαίου, κυρίως για εμάς τους ιδίους, όχι για τους άλλους. Το θέμα δεν είναι να τα κάνουμε χωρίς να μας παίρνουν χαμπάρι. Το θέμα είναι να θέλουμε εμείς κράτος δικαίου, για εμάς.

• … με τις τάτσες (2): Όπως τα λέγαμε… Αν η ευρωπαϊκή Κεντροαριστερά και η Αριστερά δεν υπερβούν τα στερεότυπά τους και δεν κινηθούν πρωτοβουλιακά, τη λύση στον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς θα τη δώσουν ισλαμικά κράτη. Να που τώρα, ένα σημαντικό πρώτο βήμα το πέτυχε το Κατάρ! Από τη μια οι γερμανικές ενοχές για το Ολοκαύτωμα που παγώνουν τους εκεί σοσιαλδημοκράτες, από την άλλη η ταύτιση της Αριστεράς με την «απόλυτη δικαιοσύνη» (άρα με τη Χαμάς) όπως λέει ο Χαράρι, και η εμμονή της να ταυτίζεται απόλυτα με ένα στρατόπεδο, κράτησαν την Κεντροαριστερά και την Αριστερά παγιδευμένες. Ανίκανες να βγάλουν δημιουργικά και παραγωγικά το πολιτικό τους κύτταρο: Την πρόταξη της μακρόπνοης ειρήνης και του σεβασμού της ανθρώπινης ζωής· όλων, από όλους.

• … με τις τάτσες (3) : «Ως ιστορικός, γνωρίζω ότι η κατάρα της ιστορίας είναι ότι εμπνέει την επιθυμία να διορθώσουμε το παρελθόν. Αυτό είναι μάταιο. Το παρελθόν δεν μπορεί να σωθεί. Επικεντρωθείτε στο μέλλον. Αφήστε τα παλιά τραύματα να επουλωθούν αντί να χρησιμεύσουν ως αιτία για νέα τραύματα». Γιουβάλ Νόα Χαράρι.