Με αφορμή το νέο βιβλίο του Τάκη Χατζηδημητρίου

Ο Τάκης Χατζηδημητρίου μάς ζήτησε να συνομιλήσουμε με το βιβλίο του ως η επόμενη γενιά. Μοιράζομαι εν συντομία κάποιες δικές μου σκέψεις και συμπεράσματα:

1. Σε όλο το βιβλίο αναδεικνύεται ο αδιανόητος βαθμός σύγχυσης που επικράτησε στην ελληνική πολιτική (ελλαδική και κυπριακή) μετά την κατάρρευση της «Ζυρίχης» το 1963-64. Αλλά, έτσι γινόταν η πολιτική στη δεκαετία του 1960 (και ενίοτε έως σήμερα): η σύγχυση και ο λαϊκισμός κυριαρχούσαν στη λήψη των αποφάσεων και στον δημόσιο λόγο.

2. Ο συγγραφέας περιγράφει πώς στα τέλη του 1963 άρχισε να αναδύεται η ιδέα μιας «χειρουργικού» χαρακτήρα ελλαδικής στρατιωτικής επέμβασης στην Κύπρο για να ενωθεί με την Ελλάδα μονομερώς. Έμπειρος πολιτικός ο Γεώργιος Παπανδρέου απέρριψε τέτοιες ιδέες. Αντίθετα, προσπάθησε να εξασφαλίσει την αμερικανική υποστήριξη για την Ένωση μέσω του σχεδίου Άτσεσον. Ωστόσο, και αυτό το εγχείρημα έπεσε στο κενό, καθώς ο ίδιος ο Γ. Παπανδρέου, που είχε ανεβάσει υπέρμετρα τις προσδοκίες της κοινής γνώμης, δεν μπόρεσε να πείσει για μια τέτοια λύση τον Μακάριο ή τον Γρίβα (σελ.219 - 226).

3. Εκτός από σύγκρουση φατριών και προσωπικών φιλοδοξιών, εκείνη την περίοδο συγκρούονται δύο βασικές πολιτικές αντιλήψεις: η μία, η ελλαδική, ήθελε τη διατήρηση των δεσμών με τη Δύση (χωρίς τους οποίους, άλλωστε, δεν νοείτο ευνοϊκή λύση του Κυπριακού) και η άλλη, η οποία ήταν κυπριακής κοπής, προέκρινε μια συγκρουσιακή λογική εθνικής «αυτοτέλειας». Ήταν ένα νόμισμα με δύο όψεις: ο μεν Μακάριος με τον ρασοφόρο αυταρχισμό του ήταν της λογικής του τρίτου δρόμου, των Αδεσμεύτων, ο δε Γρίβας του μιλιταρισμού και της εθνοκάθαρσης.

4. Το κεφάλαιο Μακάριος είναι τεράστιο και ανεξερεύνητο γιατί ως Εθνάρχης έμεινε για δεκαετίες στο απυρόβλητο. Έχει δύο φορές αξία η κριτική του Τάκη προς τον Μακάριο, επειδή ακριβώς ο Τάκης προέρχεται από έναν χώρο που ταυτίστηκε με αρκετές από τις μακαριακές επιλογές. Ο Μακάριος πίστευε ότι η ένταξη στους Αδέσμευτους αύξανε το διαπραγματευτικό του περιθώριο με τους «μεγάλους». Ωστόσο, η Κύπρος δεν μπορούσε να είναι ασφαλής εντασσόμενη στη θεσμική συγκρότηση του Τρίτου Κόσμου. Μια τουρκική εισβολή σε κράτος- μέλος της Δύσης ήταν αδιανόητη. Όχι, όμως, μια εισβολή σε μέλος των Αδεσμεύτων. Εξάλλου, το 1965 η σύσφιξη των τουρκοσοβιετικών σχέσεων δείχνει ότι κι αυτή η δήθεν σοβιετική στήριξη ήταν έωλη (σελ. 268 – 272).

5. Ενώ η στρατιωτική ισχύς είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες στις διεθνείς σχέσεις, από μόνη της δεν επιλύει κανένα πρόβλημα. Δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ασφάλειας, αλλά όσο τα προβλήματα υποβόσκουν και βαθαίνουν, πραγματική ασφάλεια δεν μπορεί να υπάρξει. Γενικότερα, όλη η μιλιταριστική προσέγγιση του Κυπριακού έκανε τις πολιτικές ελίτ των Ελληνοκυπρίων να νομίζουν ότι το «Κυπριακό» θα επιλύονταν de facto με τη μόνιμη περιθωριοποίηση των ΤΚ, θα τους γονατούσαμε στερώντας τους φαγητό και νερό ή εξολοθρεύοντάς τους.

Σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ, δεν υπάρχει μεγαλύτερη ψευδαίσθηση από το να πιστεύουμε ότι οι παγωμένες συγκρούσεις θα παραμείνουν έτσι εσαεί. Σε μια εποχή τρομακτικής ρευστότητας, αυτό που θεωρούσαμε ώς χτες δεδομένο, έστω με κάποια επισφάλεια, σήμερα έχει εισέλθει σε μία πρωτοφανή επικινδυνότητα (ας δούμε για παράδειγμα τις κρίσεις τους πολέμους στην περιοχή μας, από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, μέχρι την επίθεση του Αζερμπαϊτζάν στην Αρμενία και τη νέα σφοδρότατη κρίση στο Παλαιστινιακό με τους χιλιάδες εκατέρωθεν νεκρούς. Είναι πολύ εύκολο, είναι πιθανόν να βρεθούμε και εμείς στη θέση τους, και η υπόλοιπη παγκόσμια κοινότητα να κοιτάει την εδώ καταστροφή μέσα από τις οθόνες της όπως το κάνουμε και εμείς τώρα για τους άλλους.

Για αυτό χρειαζόμαστε βιβλία σαν αυτό του Τάκη Χατζηγεωργίου. Όχι γιατί τα γεγονότα του παρελθόντος μπορούν να αλλάξουν όσο τα μελετάμε, αλλά γιατί ακόμα έχουμε τη δυνατότητα μέσα από τον αναστοχασμό για τα περασμένα λάθη και τις χαμένες ευκαιρίες, με σύνεση, τη διπλωματία αντί τη στρατοκρατία, να διαμορφώσουμε, σε σημαντικό βαθμό, όσο τουλάχιστον μπορούμε να ελέγξουμε, το παρόν και το μέλλον μας.

*Απόσπασμα από την παρουσίαση της Ρένας Χόπλαρου στη Δημοσιογραφική Εστία, 7 Νοεμβρίου 2023.