Η επιλογή του μηδέν

Τα πρώτα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, εξαιτίας και της τεράστιας αλλαγής που έφεραν οι επιστημονικές ανακαλύψεις στο πεδίο (π.χ. ατομική βόμβα), πολιτικοί και στρατιωτικοί στις μεγάλες δυνάμεις προσπαθούσαν να αξιοποιήσουν κάθε ικμάδα επιστημονικού επιτεύγματος. Ακόμη και «θεωρητικού».

Έτσι, άρχισαν να αξιοποιούν και τη λεγόμενη «θεωρία των παιγνίων» των φον Νόιμαν και Μόργκενστερν. Επρόκειτο για μια προσπάθεια μαθηματικής απόδοσης των συμπεριφορών, των σεναρίων, και των αποτελεσμάτων, όταν δύο ή περισσότεροι άνθρωποι ή ομάδες ανταγωνίζονται· και προσπαθούν να επιβληθούν ο ένας στον άλλο, μέσα από διάφορες επιλογές - ακόμη και μέσα από το ψέμα και την μπλόφα.

Παίγνια μηδενικού αθροίσματος

Ανάμεσα στα κυρίαρχα σενάρια αυτής της μαθηματικοποιημένης θεωρίας είναι και τα «παίγνια μηδενικού αθροίσματος». Δηλαδή, πώς δύο αντίπαλοι επιτυγχάνουν να μην χάσουν, μέσα από την «ισοπαλία», το μη αποτέλεσμα.

Θεωρίες; Καθόλου! Καθαρή πολιτική, καθαρή Ιστορία: Πάνω σε αυτή τη «θεωρία» στηρίχτηκε με ακρίβεια, συνειδητά (!), η πολιτική των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης για πάνω από σαράντα χρόνια· με τη σιωπηρά συμφωνημένη εφαρμογή της MAD, δηλαδή της αρχής της Αμοιβαία Εξασφαλισμένης Καταστροφής: Φτιάχνεις τόσα πολλά πυρηνικά όπλα, και τα τοποθετείς σε τόσα πολλά σημεία στον πλανήτη, που εξασφαλίζεις τη συνολική καταστροφή, ακόμη και για τον επιτιθέμενο ή θεωρητικό νικητή. Έτσι, ο αντίπαλος δεν τολμά να ξεκινήσει (ούτε και εσύ) έναν πυρηνικό πόλεμο.

Πρόκειται για τον λεγόμενο ορθολογιστικό παραλογισμό. Σήμερα, χωρίς να το έχουν ψάξει, και χωρίς να βασίζονται παρά μόνο ενστικτωδώς στη λογική και στα μαθηματικά, πολλοί ηγέτες και πολιτικά πρόσωπα επιλέγουν -με ένα είδος σιωπηλής συμφωνίας- να ακολουθήσουν αυτό το σενάριο. Παγκόσμια και εγχώρια!

Δεύτερη σκέψη

Στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ο Ιάπωνας Πρωθυπουργός έκανε μια δημόσια έκκληση στους πολίτες της χώρας του: «Σας καλώ να αρχίσετε να καταναλώνετε περισσότερα!». Είχε προηγηθεί ένας έντονος οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και Ιαπωνίας. Στους αριθμούς φαινόταν να βγαίνει νικήτρια η Ιαπωνία. Οι ΗΠΑ είχαν έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο 700 δισ. δολάρια, ακριβώς το ποσό πλεονάσματος της Ιαπωνίας. Η τελευταία όμως διαπίστωσε ότι δεν όδευε προς την οικονομική επικράτηση, αλλά μακροπρόθεσμα προς την καταστροφή: Τυχόν κατάρρευση της οικονομίας των ΗΠΑ θα οδηγούσε σε πλήρη καταστροφή και της ιαπωνικής οικονομίας. Έτσι, η ηγεσία της έκανε την επιλογή «μηδενικού αθροίσματος». Έκτοτε, ούτε η ίδια ούτε οι ΗΠΑ κινδύνεψαν με ολική καταστροφή, παρά τις επιμέρους κρίσεις.

Η επιλογή του μηδενικού αθροίσματος είναι η δεύτερη σκέψη πολλών χωρών και ηγεσιών, όταν η πρώτη επιλογή -η πλήρης επικράτηση επί του αντιπάλου- αποδεικνύεται ηλίθια ή ανέφικτη, ή και τα δύο. Εδώ θα πρέπει να γίνει μια διάκριση: Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η επιλογή μηδενικού αθροίσματος -αν έχεις ώριμες κοινωνίες και κυρίως τολμηρούς ηγέτες- οδηγεί ή μπορεί να οδηγήσει σε θετικές συνθήκες, του τύπου «κερδίζω-κερδίζεις». Θετικό άθροισμα και για τις δύο πλευρές. Κατά κανόνα όμως, οι κοινωνίες και οι ηγέτες εγκλωβίζονται στο αρνητικού αποτελέσματος παίγνιο. Δεν είναι σπάνιες μάλιστα οι περιπτώσεις όπου μια αρχική επιτυχία, λόγω της προσωρινής εγκατάλειψης του παιγνίου και της προσχώρησης στη λογική του θετικού αθροίσματος, εγκαταλείπεται στη συνέχεια και αυτή, η λογική του μηδενικού αθροίσματος επανέρχεται, και ακολουθεί πλήρης καταστροφή.

Παραδείγματα

Η περίπτωση της ισραηλινοπαλαιστινιακής σύγκρουσης, σε κάποιες φάσεις της, είναι κλασικό παράδειγμα μετάπτωσης από το θετικό άθροισμα στον μηδενικό, με καταστροφικά αποτελέσματα. Οι συμφωνίες του Όσλο (1993-95), οι οποίες επιτεύχθηκαν χάρις στην ηγετικότητα και την τόλμη των Γιτζάκ Ράμπιν, Σιμόν Πέρες, και Γιάσερ Αραφάτ, αντικαταστάθηκαν από το παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, όταν τους διαδέχθηκαν άνθρωποι όπως ο Βενιαμίν Νετανιάχου και οι ηγέτες της Χαμάς. Ακολουθώντας την ακριβώς αντίθετη πολιτική, επιδίωξαν όχι να γίνει κάτι, αλλά να μην γίνει τίποτε: Να μην υλοποιηθούν οι συμφωνίες για ίδρυση παλαιστινιακού κράτους ο μεν με τους συνεργάτες του, να μην υπάρξει εξομάλυνση σχέσεων με το Ισραήλ κανενός ισλαμικού κράτους οι δε. Το αποτέλεσμα το ζούμε.

Η ιστορία του Κυπριακού είναι γεμάτη από τέτοιες δεύτερες επιλογές μηδενικού αθροίσματος: Εγκατάλειψη του στόχου της ένωσης το 1958-59, αλλά στη συνέχεια εγκατάλειψη του θετικού αθροίσματος της ανεξάρτητης Κυπριακής Δημοκρατίας, με στόχο την επάνοδο στην ένωση, με τα παίγνια να οδηγούν στο μηδενικό άθροισμα αρχικά, και στην καταστροφή το 1974 στη συνέχεια. Αλλά αποκορύφωμα παιγνίου μηδενικού αθροίσματος είναι η επιλογή της παραμονής της κατάστασης ως έχει, όποτε την κάναμε: Το 1983-85, το 2004-08, πιθανόν το 2010, και το 2017-23.

Σήμερα, έχουμε κλασική μορφή παιγνίου μηδενικού αθροίσματος: Χριστοδουλίδης και Τατάρ, αντιλήφθηκαν ότι οι αρχικές επιδιώξεις τους ήταν αφελείς (ο ένας ομοσπονδιακή λύση με χαρακτηριστικά ενιαίου κράτους, ο άλλος δύο διεθνώς αναγνωρισμένα κράτη). Και έτσι, σιωπηλά, πέρασαν στο παίγνιο όπου στόχος είναι να μην χάσεις από τον αντίπαλο· άρα τα πράγματα να κινούνται φαινομενικά, αλλά στην ουσία να παραμένουν αμετάβλητα. Επειδή όμως η πραγματικότητα δεν μπορεί να παραμείνει ακίνητη, το πιθανότερο αποτέλεσμα είναι ο εκφυλισμός και για τους δύο.

ΤΟ ΚΑΛΑΘΙ

• …με τα «εγώ εν τζιαι» (1): Μαθητής πέταξε μια καρέκλα στον αέρα και έστειλε εκπαιδευτικό στο νοσοκομείο. Όταν ρωτήθηκε γιατί το έκανε, απάντησε: «Δεν ήθελα να τον χτυπήσω. Εγώ απλώς πέταξα μια καρέκλα». Το «δεν ήθελα» και το «εγώ απλώς» πιστεύει ακράδαντα ότι είναι επαρκής δικαιολογία, που τον απαλλάσσει από την ευθύνη. Γιατί; Διότι έτσι βλέπει να συμβαίνει γύρω του. Πόσοι ενήλικες αναλαμβάνουν με παρρησία την ευθύνη των επιλογών και των πράξεών τους, για να απαιτούμε από έναν ανήλικο να κάνει το ίδιο, ή να αντιλαμβάνεται τη διαφορά; Όποτε μας βολεύει, η «αθώα» μας πρόθεση είναι επαρκής απόδειξη της αθωότητάς μας! Και όχι μόνο αυτό. Ούτε καν μας περνά από το μυαλό να συνδέσουμε την επιλογή μας με το αποτέλεσμα και να νιώσουμε ενοχές.

•…με τα «εγώ εν τζιαι» (2): «Εγώ δεν ήθελα να διαλύσω τα πάντα και να ρίξω την πατρίδα μου στα τάρταρα. Εγώ απλώς ψήφισα Χριστοδουλίδη». Η μισή Κύπρος έτσι σκέφτεται. Πόσους ξέρετε από όσους ψήφισαν τον Ν. Χριστοδουλίδη να συνδέουν την επιλογή τους με το αποτέλεσμα της πιο κενής διακυβέρνησης από το 1974; Και να αισθάνονται ενοχές ή να εκφράζουν μετάνοια για την κατάντια που συνεπαγόταν η επιλογή τους; Αυτή η βεβαιότητά μας ότι το να κάνουμε επιλογές είναι ένα αποστειρωμένο αναφαίρετο δικαίωμα, ξεκομμένο από την υποχρέωση να αναλογιστούμε και να αναλάβουμε αυτοκριτικά την ευθύνη αν κάποια αποδειχτεί λανθασμένη, είναι η βασική πηγή του κακού.

• …με τα «εγώ εν τζιαι» (3) : Εδώ το ίδιο το Υπουργικό Συμβούλιο συμπεριφέρεται λες και οι επιλογές του κάθε υπουργού είναι άσχετες με τις συνέπειες στον τομέα του. Ο ένας μας κάνει μάθημα για την παγκοσμιοποίηση και κατά της ΕΕ, την ώρα που η οικονομία είναι στη δίνη της ακρίβειας· ο άλλος πετάει τασάκια και συμπεριφέρεται σαν τσιφλικάς, την ώρα που τα ενεργειακά είναι σε αδιέξοδο. Και πάει λέγοντας. «Εγώ απλώς υπουργεύω»… Αυτή η κουλτούρα είναι διάχυτη, έχει παρελθόν, παρόν και μέλλον. Κληρονομείται και διασπείρεται παντού. Και η ζημιά που έκαναν προηγούμενες διακυβερνήσεις, ιδιαίτερα του Ν. Αναστασιάδη, είναι μεγάλη: «Νομιμοποίησαν» ηθικά το να μην αναλαμβάνει κανένας τις ευθύνες του, απλώς να απολαμβάνει τις επιλογές και την όποια εξουσία του. Εδώ το σκεπτικό της δικαστικής απόφασης που δικαίωσε κουρεμένο καταθέτη δαχτυλοδείχνει δεκάδες αν όχι εκατοντάδες ενόχους. Κι όμως, δεν ίδρωσε το αφτί κανενός. Όλοι ασχολούνται μόνο με τις πιθανές δημοσιονομικές συνέπειες της απόφασης.