Εμείς οι φυλακισμένοι

Μια όλο και πιο μεγάλη ομάδα μορφωμένων ανθρώπων στη δυτική Ευρώπη, διανοουμένων του 18ου αιώνα, έσπαγαν το κεφάλι τους για το πώς είναι δυνατόν οι συμπολίτες τους να είναι τόσο αφοσιωμένοι στο σκοτάδι, στην υποταγή, στη δεισιδαιμονία· και να ζουν όλη τους τη ζωή μακριά από τη λογική, τη γνώση, και την ελεύθερη σκέψη.

Η απόγνωση ήταν τόσο μεγάλη, όσο και η ανάγκη να πιστέψουν στην πρόοδο του ανθρώπου και στη δυναμική φύση των πραγμάτων. Έτσι, απόγνωση και ανάγκη για ελπίδα παντρεύτηκαν, και γέννησαν την πεποίθηση ότι μέσα από την παιδεία, την επιστήμη και τη λογική ο άνθρωπος θα απελευθερωθεί.

Από τότε, ο κόσμος άρχισε να γεμίζει σχολεία, πανεπιστήμια, και ερευνητικά κέντρα. Παρ' όλα αυτά, δύο αιώνες μετά, ο Κολομβιανός συγγραφέας Ν. Γκ. Νταβίλα ισχυρίστηκε ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ένας «φυλακισμένος, που νομίζει ότι είναι ελεύθερος επειδή αποφεύγει να αγγίξει τους τοίχους του κελιού του». Και άπειροι κοινωνιολόγοι, κοινωνικοί ψυχολόγοι, φιλόσοφοι, προσπάθησαν να εξηγήσουν το φαινόμενο: Παρά την εκτόξευση της γνώσης και της επιστήμης, τα κελιά του μυαλού εξακολουθούν να αντιστέκονται.

Τι στο καλό γίνεται; Μήπως ζούμε την εποχή του τέλους του Διαφωτισμού;

Πέρα από τον μηδενισμό

Θα ήταν βλακώδες να υποτιμήσει κανείς την πρόοδο στη σκέψη, στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Θα πρέπει, όμως, να παραδεχτούμε δυο-τρία πράγματα:

(α) Η πρόοδος στις διανοητικές συνήθειες είναι δυσανάλογα μικρότερη από την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο.

(β) Η ανομοιογένεια στις περιοχές του κόσμου μεγαλώνει αντί να μειώνεται. Δεν είναι μόνο θέμα υλικών ανισοτήτων. Είναι και επειδή οι ανεπτυγμένες περιοχές χρησιμοποιούν τα οφέλη από τον Διαφωτισμό, όχι για να κάνουν τον κόσμο καλύτερο, αλλά για να τον κάνουν χειρότερο, προς όφελός τους.

(γ) Ο Διαφωτισμός ηττήθηκε και απέτυχε στο επίπεδο των βαθύτερων φόβων και αναγκών. Υποτίμησε τη δύναμη και τις δυναμικές τους.

Έκανε λάβαρό του την κριτική και την κριτική σκέψη, την απελευθέρωση από το κάθε φτηνό κέλυφος «προστασίας» (θρησκεία, δεισιδαιμονία/ συνωμοσιολογία κ.λπ.). Υποτίμησε όμως δυο πράγματα: Το ότι η κριτική σκέψη και η διαρκής αμφισβήτηση φέρνουν το ανθρώπινο μυαλό στα όρια της αυτοαναίρεσης και της υπαρξιακής αγωνίας, και το ότι μακριά από το πρόχειρο και φτηνό κέλυφος «προστασίας» ο πολίτης νιώθει γυμνός, ανυπεράσπιστος, και εξαιρετικά ευάλωτος.

Γι’ αυτό και ο άνθρωπος προτιμά να κρίνει μόνο μέχρι σ’ ένα σημείο. Μόνο όσο η κριτική δεν ακουμπά το δικό του κέλυφος. Και προτιμά να μην απαρνιέται το κέλυφός του, παρά μόνο αν είναι βέβαιος ότι υπάρχει δίπλα ένα άλλο πρόσφορο, έτοιμο να τον φιλοξενήσει και να τον «προστατέψει» μόλις εγκαταλείψει το πρώτο.

Χαμάς

Η επικαιρότητα είναι γεμάτη με παραδείγματα που μας πείθουν ότι ο ορθολογισμός μετά βίας τρυπώνει μέσα στην πραγματικότητα. Άντε το πολύ-πολύ για να πείσει ο Μπάιντεν τον Νετανιάχου να δεχτεί το άνοιγμα κανενός διαδρόμου προς τη Γάζα για ανθρωπιστική βοήθεια, άντε για να πειστούν οι Πολωνοί να μη δώσουν απόλυτη πλειοψηφία στον φασισμό, άντε για να πειστούν οι Αμερικανοί να ξανασκεφτούν αν θα ξαναβγάλουν πανηγυρικά τον Τραμπ.

Κατά τα άλλα, το αφρώδες μίσος υπερχειλίζει καθημερινά, και ο παραλογισμός κάνει πάρτι:

Εδώ και εβδομήντα χρόνια, 17χρονοι Παλαιστίνιοι κρατούν φέρετρα και τρέχουν στους δρόμους ουρλιάζοντας εκδίκηση, χωρίς πραγματικό προορισμό.

Εδώ και εβδομήντα χρόνια, 70χρονοι Ισραηλινοί αρνούνται ότι υπάρχει παλαιστινιακό πρόβλημα. Μόνο τρομοκρατία.

Δολοφονούνται παιδιά στα κιμπούτς και πανηγυρίζουν. Δολοφονούνται παιδιά από ελαττωματικό πύραυλο τζιχαντιστών και διαδηλώνουν κατά του Ισραήλ.

Εκλέγουν έναν δολοφόνο οραματιστών, καταστροφέα της ειρήνης, και διεφθαρμένο μέχρι το κόκκαλο, και μετά θέλουν να τον ρίξουν από την εξουσία. Διότι δεν θωράκισε με ατσάλι το υπερούσιο και άγιο κράτος του Ισραήλ.

Προσήλωση στον θάνατο του άλλου

Ναι, ο παραλογισμός δεν είναι παρών μόνο στο Ισραήλ και στη Γάζα. Πλημμυρίζει παντού. Δύσκολα βρίσκεις θέμα της διεθνούς επικαιρότητας που να μην είναι πνιγμένο μέσα στον παραλογισμό.

Όμως, ας μη μιλάμε για τους άλλους μόνο. Ας κοιτάξουμε λίγο και τους εαυτούς μας σε σχέση με τους άλλους, για να δούμε τον δικό μας ανορθολογισμό:

Είμαστε με τον Μακάριο, επειδή υπήρξε ο Γρίβας. Είμαστε με τον Γρίβα, επειδή υπάρχουν αριστεροί.

Είμαστε εναντίον της ΔΔΟ, επειδή αφήνει 650 Τούρκους στρατιώτες στην Κύπρο. Πολύ λίγους για να μιλάμε στο μέλλον για κατοχή.

Είμαστε εναντίον του συμβιβασμού, επειδή τον υποστηρίζει η Αριστερά και οι «προδότες».

Είμαστε εναντίον των μεταναστών που εργοδοτούν οι δεξιοί εργοδότες, επειδή είμαστε δεξιοί.

Είμαστε με την ακραία καπιταλιστική και ολοκληρωτική Ρωσία επειδή είναι εναντίον της καπιταλιστικής Αμερικής και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και επειδή ήταν κάποτε Σοβιετική Ένωση.

Είμαστε με τους Παλαιστινίους επειδή είναι κατατρεγμένοι και επειδή κάποτε τους υποστήριζε η Σοβιετική Ένωση. Είμαστε με τους Ισραηλινούς, επειδή είναι για χιλιετίες κατατρεγμένοι και κάποτε η Σοβιετική Ένωση υποστήριζε τους Παλαιστινίους.

Είμαστε θύματα κατοχής και είμαστε με το δίκαιο, αλλά υποστηρίζαμε την κατοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ από την Αρμενία. Επειδή είναι χριστιανοί και τους υποστήριζε η Ρωσία.

Παρά το ότι ξέραμε πως ήταν ύποπτος για διαφθορά ο Μενέντεζ, τον λατρεύαμε και τον παρασημοφορούσαμε. Τώρα τον ξεχάσαμε. Όχι επειδή είναι υπόδικος, αλλά επειδή δεν μας είναι χρήσιμος. Κατά τα άλλα είμαστε οι άμωμοι, είμαστε υπέρ του δικαίου.

Μακρόσυρτη νύχτα

Χρειάζεται πολύς κόπος, κουράγιο και δύναμη για να αναγνωρίσει κανείς τη φυλακή μέσα στην οποία βρίσκεται ο ίδιος. Πόσω μάλλον για να δραπετεύσει από αυτήν. Η λύση δεν είναι να μιμηθεί κάποιος την απόγνωση του Βολταίρου («Θ’ αφήσουμε αυτόν τον κόσμο ακριβώς έτσι όπως τον βρήκαμε: ανόητο, άδικο, και κακό»).

Η μόνη ρεαλιστική στάση είναι να συμφιλιωθούμε με τη βραδύτητα της αλλαγής, χωρίς να μειώσουμε το πάθος μας γι’ αυτήν. Και κυρίως, χωρίς να πάψουμε να διαβάζουμε τις αλήθειες πίσω από τις αλήθειες· τους φόβους και τις ανάγκες μας πίσω από τα «εγώ πιστεύω ότι…», τα δικά μας ατοπήματα λογικής κι όχι μόνο των άλλων.

Δεν είναι μόνο ανθρώπινη ανάγκη να συνεχίσουμε να πιστεύουμε ότι ο κόσμος μπορεί να γίνει καλύτερος. Είναι και το ότι, για πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπινου γένους, αν ο κόσμος δεν γίνει καλύτερος, το πιθανότερο είναι να καταστραφεί. Γιατί τώρα ο άνθρωπος έχει τα μέσα. Εξάλλου, το κάνουμε ήδη.

ΚΑΛΑΘΙ

…με τις φλόγες (1): Θα ήθελα να γράψω για τον Σομαλό που αυτοπυρπολήθηκε επειδή του απορρίψαμε την αίτηση για πολιτικό άσυλο, χωρίς να πω τίποτε. Ούτε τους στίχους από τον «Καιόμενο» του Σινόπουλου δεν έχω κουράγιο να γράψω, όπως έκαναν κάποιοι ευαίσθητοι φίλοι. Μου βγαίνει μόνο μια καταθλιπτική σιωπή…

• …με τις φλόγες (2): Τώρα που δημοσιεύεται το κείμενο, ίσως και να έχει ξεκινήσει η χερσαία επιχείρηση του Ισραήλ στη Γάζα. Όπως έδειξε η εμπειρία της εβδομάδας, θα ακούσουμε πολλές υπερβολές και ανακρίβειες, και από τις δύο πλευρές. Αλλά κυρίως από αυτούς που παίζουν περισσότερο με τους συμβολισμούς και το φωτοστέφανο του μάρτυρα. Από τους φανατικούς ισλαμιστές, που θεωρούν ότι στον πόλεμο κατά του σατανά αλήθεια είναι οτιδήποτε μπορεί να τους «δικαιώνει». Όσο κι αν αντιπαθούμε τη βία του Ισραήλ και τον Νετανιάχου, ας έχουμε τα μάτια μας ανοιχτά.

• …με τις φλόγες (3): Ο Μπάιντεν, όποιος κι αν είναι, δεν θα διακινδύνευε ποτέ να πιαστεί να λέει ψέματα για τον βομβαρδισμό του νοσοκομείου στη Γάζα, για χάρη του Ισραήλ και του τραμπιστή Νετανιάχου. Από τη στιγμή που δήλωσε ότι ο πύραυλος ήταν τζιχαντιστικός, έπρεπε να το πάρουμε όλοι στα σοβαρά. Εξάλλου, οι εκ των υστέρων αποδείξεις τον επιβεβαίωσαν. Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι κανενός η στάση δεν επηρεάστηκε από το ότι η Χαμάς προσπάθησε να εξαπατήσει όλον τον κόσμο. Ό,τι πιστεύαμε πριν το πιστεύουμε και τώρα…