Από το αυτόνομο άτομο του φιλελευθερισμού, στο άπληστο άτομο του νεοφιλελευθερισμού

Ο φιλελευθερισμός βασίζεται στην ιδέα ότι το άτομο είναι αυτόνομο και ορθολογικό ον που κάνει επιλογές ασκώντας την ελεύθερη βούληση του.

Ο φιλελευθερισμός ορίζει το αυτόνομο άτομο κυρίως με βάση το δικαίωμα στην ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα. Το αυτόνομο άτομο επιδιώκει τα οικονομικά του συμφέροντα, συναλλάσσεται ελεύθερα και κατέχει ιδιοκτησία. Όπως αναφέρεται στο σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, έχει το "δικαίωμα να επιδιώκει την ευτυχία".

Στο φιλελευθερισμό, ο ρόλος του κράτους στην οικονομία είναι πολύ περιορισμένος. Στη θεωρία, το "αόρατο χέρι" της αγοράς δημιουργεί μια κοινωνική ισορροπία που προκύπτει από τις ελεύθερες πράξεις των οικονομικών φορέων. Το αυτόνομο άτομο του φιλελευθερισμού αναθέτει, όμως, στο κράτος την προστασία της ζωής και της ατομικής του ιδιοκτησίας.

Ο κύριος λόγος γι' αυτό είναι οι ιστορικές συνθήκες στις οποίες γεννήθηκε ο φιλελευθερισμός. Εμφανίστηκε στα μέσα του 17ου αιώνα, όταν οι θρησκευτικοί πόλεμοι που μάστιζαν την Ευρώπη έφθαναν στο τέλος τους. Οι πόλεμοι αυτοί, οι οποίοι μαίνονταν για σχεδόν εκατό πενήντα χρόνια, δεν οφείλονταν μόνο στην εμφάνιση του προτεσταντικού κινήματος ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων του Μαρτίνου Λούθηρου. Διεξήχθησαν ταυτόχρονα, ως αποτέλεσμα των προσπαθειών των μοναρχών να αρπάξουν την περιουσία της εκκλησίας. Με άλλα λόγια, πίσω από τους θρησκευτικούς πολέμους υπήρχαν και οικονομικά κίνητρα.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο Τόμας Χομπς έθεσε τα θεμέλια της φιλελεύθερης δημοκρατίας την ίδια περίοδο. Με τη ρήση του: "ο άνθρωπος, για τον άνθρωπο λύκος", ο Χομπς διαπίστωνε ότι ο μεγαλύτερος φόβος του ανθρώπου ήταν να τελειώσει τη ζωή του με έναν αιματηρό θάνατο. Διατύπωνε αυτές τις απόψεις κατά τη διάρκεια του αγγλικού εμφυλίου πολέμου και υποστήριξε ότι χρειαζόταν μια ισχυρή και κυρίαρχη κυβέρνηση για προστασία των πολιτών. Υποστήριξε τη διαμόρφωση ενός κοινωνικού συμβολαίου με τη συναίνεση των ατόμων μέσα από το οποίο τα αυτόνομα άτομα παραχωρούν μέρος από την κυριαρχία τους, μεταφέροντας την σε μια κεντρική βούληση (Λεβιάθαν). Έτσι, ο κυρίαρχος Λεβιάθαν (κράτος) θα προστάτευε τόσο τη ζωή όσο και την περιουσία τους.

Ο Τζων Λοκ, προχώρησε τη σκέψη του Χομπς ένα βήμα παραπέρα και υποστήριξε ότι η ζωή των ατόμων θα μπορούσε επίσης να απειληθεί από ένα καταπιεστικό κράτος. Για επίλυση αυτού του προβλήματος, υποστήριζε ότι οι εξουσίες του κράτους θα πρέπει να περιορίζονται με τη συναίνεση των πολιτών.

Στην πορεία του χρόνου, ο φιλελευθερισμός υπό την επίδραση του Διαφωτισμού, υιοθέτησε σταδιακά την κοσμικότητα και προβάλλοντας το σύνθημα "οι άνθρωποι γεννιούνται ίσοι", συνέβαλε στη θεμελίωση της Γαλλικής Επανάστασης.

Όπως γίνεται αντιληπτό, ο φιλελευθερισμός επιδιώκει την ευτυχία του ατόμου σε μια ελεύθερη οικονομία της αγοράς και μια φιλελεύθερη δημοκρατία που εγγυάται τις ατομικές ελευθερίες.

Ιστορικά, η πιο σοβαρή κριτική κατά του φιλελευθερισμού προέρχεται από τον μαρξισμό. Ο μαρξισμός άσκησε ουσιαστική κριτική στο φιλελευθερισμό αμφιβάλλοντας την έννοια του «αυτόνομου ατόμου» το οποίο κάνει ορθολογικές επιλογές, όπως και για την οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Η Αριστερά, θεωρεί την έννοια του αυτόνομου ατόμου ως αφηρημένη μυθοπλασία, επειδή το άτομο αναδύεται μέσα από την κοινωνία. Δεν υπάρχουν αυτόνομα άτομα που οικοδομούν την κοινωνία, αλλά άτομα που αυτονομούνται μέσα στην κοινωνία. Η κοινωνικοποίηση των ατόμων πραγματοποιείται υπό την καθοδήγηση και επιρροή των σχέσεων παραγωγής, της κοινωνικοπολιτικής οργάνωσης, των παραδόσεων και των ηθικών αξιών. Με τους όρους του Μαρξ, «το κοινωνικό είναι, καθορίζει τη συνείδηση».

Το μοντέλο της ελεύθερης αγοράς δε, είναι ένα μοντέλο που οδηγεί σε ανισότητες μεταξύ των ανθρώπων που γεννιούνται ίσοι. Για αυτό το λόγο, ο μαρξισμός, σε αντίθεση με τον φιλελευθερισμό, δίνει προτεραιότητα στην ισότητα.

Παρόλα αυτά, η επίδραση του Μαρξισμού σήμερα είναι ιδιαίτερα μειωμένη σε σχέση με παλαιότερα. Παραδόξως, η μεγαλύτερη απειλή για τον φιλελευθερισμό σήμερα προέρχεται από το νεοφιλελευθερισμό.

Με το φετιχισμό της αγοράς, ο νεοφιλελευθερισμός αγνοεί την ύπαρξη της κοινωνίας και των κυβερνήσεων. Το δόγμα αυτό, αναπτύχθηκε από οικονομολόγους όπως ο Μίλτον Φρίντμαν της σχολής του Σικάγο. Ως αποτέλεσμα αυτής της οικονομικής πολιτικής, η οποία υιοθετήθηκε και πρωτοεφαρμόστηκε από τον Ρόναλντ Ρίγκαν και τη Μάργκαρετ Θάτσερ, η ανισότητα μεταξύ και εντός των κοινωνιών έχει φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα. Συνέπεια των τεράστιων ανισοτήτων που δημιουργούνται, οι άνθρωποι -ανήσυχοι και φοβισμένοι- αναπτύσσουν ρατσιστικές και ξενοφοβικές τάσεις. Η λαϊκίστική Δεξιά εκμεταλλεύεται αυτούς τους φόβους για να υψώσει τη σημαία κατά της ίδιας της φιλελεύθερης δημοκρατίας.

Ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί ρήξη με τον Διαφωτισμό και την ορθολογική σκέψη. Βρίσκεται σε μια κατάσταση ανορθολογισμού που οδηγεί σε καταστροφικά φαινόμενα. Χρησιμοποιεί την έμφαση του φιλελευθερισμού στις ατομικές ελευθερίες για τη μεγιστοποίηση του κέρδους. Παρουσιάζει τη μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας και της αποδοτικότητας ως «ελεύθερη αυτοπραγμάτωση» του ατόμου, αλλά στην πραγματικότητα καταργεί την ελευθερία του. Τα άπληστα άτομα του νεοφιλελευθερισμού που λατρεύουν τη δύναμη του χρήματος, μετατρέπονται σε αυτοκαταστροφικά όντα. Με τη δόξα της επιτυχίας και της απόδοσης αποξενώνονται από τον ίδιο τον εαυτό τους και αντί να «επιδιώκουν την ευτυχία», καταλήγουν σε δυστυχισμένα, εντελώς αποκομμένα χωρίς καμία κοινωνική ευαισθησία όντα.