«Η κλίμακα Μπόγκαρτ»

Στο βιβλίο της Μαρίας Φακίνου «Κλίμακα Μπόγκαρτ», η συγγραφέας, εμπνευσμένη από μια ταινία με τον παλιό σταρ του κινηματογράφου Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ, «εφευρίσκει» έναν επιστημονικό τρόπο για να μετρά κανείς τη δύναμη της μνήμης: Να ελέγχει την ακρίβεια ή τις ψευδαισθήσεις που αυτή σκαρώνει, με εντολές που παίρνει από τους μύθους και τις επιθυμίες μας.

Σε μια παρουσίαση του βιβλίου, η Βάσια Κατσαούνου σημειώνει μεταξύ άλλων: «Είναι ένα βιβλίο για το παρελθόν ως μνήμη και ως συνδιαμορφωτή του παρόντος… Ένα βιβλίο για την ταυτότητα: την πραγματική, τη φαντασιακή, και τη σύγκρουση μεταξύ τους. Ένα βιβλίο για τα ψέματα που λέμε στον εαυτό μας και στους άλλους, καθώς χτίζουμε την προσωπική μας μυθολογία».

Στη δημόσια σφαίρα και στην πολιτική σκηνή, η οικοδόμηση της συλλογικής ταυτότητας πάνω σε αλλοιωμένες μνήμες και μύθους, που η επιθυμία μας τους έχει βαφτίσει «παρελθόν», είναι κάτι συνηθισμένο. Εξάλλου, όπως είχε πει με περίσσιο κυνισμό το 2007 ο μετέπειτα Πρωθυπουργός της Ελλάδας Αντώνης Σαμαράς, αναφερόμενος στους εθνικούς μύθους, «όσοι ζητούν να γκρεμίσουν κάθε παραδοσιακό μύθο που εμπεδώνει εθνική συνείδηση, παραβιάζουν το Σύνταγμα. Και η παραβίαση του Συντάγματος δεν είναι ούτε 'ιστορικό' ούτε 'παιδαγωγικό' ζήτημα. Είναι καθαρώς πολιτικό και μας αφορά όλους»!

Το καινούργιο

Παρά τη σχετική δήλωση Σαμαρά και πολλών άλλων με διάφορες ευκαιρίες, δεν έχει γίνει ποτέ συνειδητά και ρητά αποδεκτό από την πλειονότητα μιας σύγχρονης κοινωνίας ότι η εθνική πολιτική οφείλει να καθορίζεται από «συλλογικές μνήμες» στηριγμένες σε ανυπόστατους μύθους. Αντίθετα, η πλειονότητα των πολιτών μπορεί να πιστεύει σε μύθους, αλλά θεωρεί ειλικρινά ότι πρόκειται για ιστορικά γεγονότα. Τα οποία αμφισβητούν κάποιοι κακόβουλοι. Για παράδειγμα, η πλειονότητα των πολιτών στην Ελλάδα ειλικρινά πιστεύει ότι το «κρυφό σχολειό» είναι μια ιστορική πραγματικότητα. Δεν λέει «είναι μύθος, αλλά καλό είναι να τον πιστεύουμε ως κάτι πραγματικό».

Ενόσω τα πράγματα βρίσκονται σε αυτό το επίπεδο, η επιστήμη δικαιούται να ελπίζει ότι σταδιακά θα ανατάξει τη συλλογική μνήμη και θα οικοδομήσει τον συλλογικό εαυτό πάνω σε πιο πραγματικές βάσεις. Ένα παράδειγμα από την Κύπρο: Η συλλογική μνήμη της ελληνοκυπριακής κοινωνίας τείνει να αποκόψει από την εισβολή τα όσα έγιναν πριν από τις 20 Ιουλίου 1974, για δεκαετίες και αιώνες. Ακόμη και το πραξικόπημα «θέλει» να το βάλει σε ένα ξεχωριστό κουτί, άσχετο με την τουρκική εισβολή του 1974. Παρόλ' αυτά, ο ιστορικός δικαιούται να ελπίζει ότι, αναδεικνύοντας τα ιστορικά γεγονότα και τις συνδέσεις τους, μπορεί κάποια στιγμή να συμβάλει

ώστε η πλειονότητα τουλάχιστον της κοινωνίας να αποκτήσει τη δεξιότητα της ιστορικότητας· και να οικοδομήσει το σήμερα και το αύριο πάνω σε πιο πραγματικές βάσεις.

Ώς εδώ καλά… Τι γίνεται όμως όταν διαπιστώνει κανείς πως αυτό που είπε ο Α. Σαμαράς πριν από 16 χρόνια, σήμερα τείνει στην ελληνοκυπριακή κοινότητα να γίνει αποδεκτό ως κανόνας; Με άλλα λόγια, τι κάνεις όταν η κοινωνία τείνει να θεωρήσει πως οφείλουμε να πιστεύουμε σε μύθους, έστω κι αν ξέρουμε ότι είναι μύθοι;

Το «επίτευγμα»

Ο Ν. Αναστασιάδης καλλιέργησε και συντήρησε πολλούς μύθους κατά τη διάρκεια της δεκαετούς προεδρίας του. Παρά το γεγονός ότι μεγάλη μερίδα της ελληνοκυπριακής κοινωνίας ήθελε να κλείνει τα αφτιά στην αλήθεια και να πιστεύει τα διάφορα αφηγήματά του, την κρίσιμη στιγμή, μέσα από τις δημοσκοπήσεις, του έδωσε το μήνυμα ότι δεν τον πολυπιστεύει. Γι’ αυτό και, παρά τον διακαή του πόθο, δεν τόλμησε να διεκδικήσει τρίτη θητεία.

Αντίθετα, ο διάδοχός του ξεκίνησε με μια μεγάλη επιτυχία: Η κοινωνία ξέρει ότι οικοδόμησε το προφίλ του πάνω σε μύθους, αλλά μια μεγάλη μερίδα της, για πρώτη φορά, πιστεύει ότι οφείλουμε να δεχτούμε αυτούς τους μύθους ως πραγματικότητα. Ξέρει τις ευθύνες του στο Κυπριακό και στην αποτυχία της εξωτερικής πολιτικής (τριμερείς, κυρώσεις κ.λπ.), αλλά θεωρεί κακόβουλο όποιον «προπαγανδίζει» ότι ούτε αμέτοχος ούτε χωρίς ευθύνες είναι. Γνωρίζει τον ρόλο του στο στήσιμο του καθεστώτος –ιδιαίτερα στον τομέα του ελέγχου των εξουσιών, περιλαμβανομένων των ΜΜΕ και των ΜΚΔ– αλλά θεωρεί κακόπιστο όποιον τολμά να λέει πως δεν είναι αδιάφθορος. Ξέρει πως οι επιλογές του μετά την εκλογή του είναι μια διαρκής επικοινωνιακή συγκάλυψη της διαπλοκής με μικρά και μεγάλα συμφέροντα, και με κομματικά παίγνια, αλλά θεωρεί ότι οφείλουμε όλοι να κάνουμε ότι πιστεύουμε στην καλή του προαίρεση.

Υπάρχει μια μεγάλη διαφορά πλέον. Τα πράγματα δεν είναι στο επίπεδο του «εθελοτυφλώ», δεν θέλω να παραδεχτώ την αλήθεια. Η μεγάλη επιτυχία του Ν. Χριστοδουλίδη είναι ότι έκανε τόσο πολύ κόσμο να ταυτιστεί μαζί του, που ενώ αναγνωρίζει πως η συνολική του πολιτική είναι κυρίως προϊόν μύθων, αυτός ο κόσμος θεωρεί ότι οφείλουμε όλοι να αποδεχτούμε τους μύθους ως πραγματικότητα. Είναι υποχρέωσή μας! Προσωπική, συλλογική, και προ πάντων εθνική.

Τα δείγματα θα μπορούσε κανείς να τα εντοπίσει σε πολλά παραδείγματα όπου λειτουργεί η συνειδητή επιλογή του μύθου. Μια στρατιά πολιτών οι οποίοι, επειδή πίστεψαν στο άστρο του Ν. Χριστοδουλίδη, έκαναν μαζί του τρεις φορές χειραψία (ο μέσος όρος για τον συνολικό πληθυσμό…) και έπεισαν τον πεθερό τους να τον ψηφίσει, θεωρούν ότι όχι μόνο έχουν αποκτήσει ρόλο «δίπλα του», αλλά και ότι οι μύθοι τους οποίους εκπροσωπεί πρέπει να γίνουν πιστευτοί ως πραγματικότητα.

Για τον τρόπο και τα κριτήρια επιλογής του Υπουργικού, τους συμβούλους, τη διαφθορά, τη διαπλοκή και για όλα τα άλλα, η βασική έγνοια αυτής της κατηγορίας των πολιτών δεν είναι να διορθωθούν τα πράγματα, αλλά να διορθωθεί η εικόνα του Προέδρου στα μάτια των υπολοίπων. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι το Κυπριακό: Από αυτή τη στρατιά των υποστηριχτών, απειροελάχιστο ποσοστό πιστεύει στη ΔΔΟ. Και ακόμη πιο λίγοι πιστεύουν ότι οι συνομιλίες θα πρέπει να ξαναρχίσουν από εκεί που έμειναν στο Κραν Μοντανά. Όταν τον ακούνε να υποστηρίζει και τα δύο, θεωρούν ότι πρόκειται για ένα κατά συνθήκην ψεύδος, το οποίο οι υπόλοιποι και ο διεθνής παράγοντας οφείλουμε να πιστέψουμε ότι είναι αλήθεια. Ότι το εννοεί και ότι γι’ αυτό εργάζεται πράγματι.

Όταν κάποιος πιστεύει σε ένα ψέμα, έχεις τη δυνατότητα να του υποδείξεις τεκμηριωμένα ότι σφάλλει, να τον προβληματίσεις. Όταν κάποιος πιστεύει ότι όλοι έχουμε κοινωνική και εθνική υποχρέωση να ακολουθούμε το ψέμα, παρόλο που είναι ψέμα, τότε τι κάνεις;

Το καλάθι

• …με τις μπουκάλες (1): Από όλα όσα μπορούσε να επιδιώξει ο Πρόεδρος, αμέσως μετά την εκλογή του έβαλε όλα τα αβγά του στο διαδικαστικό καλάθι: Να οριστεί απεσταλμένος της ΕΕ –και όταν του είπαν πήγαινε πρώτα στον Γκουτέρες, να οριστεί απεσταλμένος του ΟΗΕ.
• Τώρα, μπήκαμε σε πορεία χιονοστιβάδας θετικών εξελίξεων, με τη στροφή Ερντογάν προς τη Δύση. Και όλοι κερδίζουν κάτι: Ο ίδιος F-16 και οικονομική ενίσχυση, η ΕΕ τη συνεργασία του στο μεταναστευτικό και αλλού, οι ΗΠΑ την ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ και τη σταθεροποίηση της νοτιοανατολικής πτέρυγας, η Ελλάδα ηρεμία στο Αιγαίο, ακώλυτη τουριστική ανάπτυξη και δομημένες συνομιλίες. Εμείς; Ακριβώς εκείνο που ήθελε ο Πρόεδρος: Τίποτε! Για να μην κουνηθεί τίποτε!
• …με τις μπουκάλες (2): Στην καλύτερη περίπτωση, το φθινόπωρο, ΟΗΕ και ΕΕ θα του ορίσουν απεσταλμένους, για να μπορεί να πουλά στο εσωτερικό επιτυχίες. Δεν θέλει και τίποτε άλλο. Εξάλλου, η έντονη αντίδραση της Άγκυρας στο ενδεχόμενο αυτό προϊδεάζει για το ότι αυτό ακριβώς θα του πουλήσει ως «παραχώρηση», αφού αυτό μυρίστηκε ότι είναι το μόνο που τον ενδιαφέρει. Κι ας μην σημαίνει σχεδόν τίποτε στην πράξη. Θα πηγαινοέρχονται οι απεσταλμένοι, θα διαβουλεύονται στο τρίγωνο, και η θητεία του Ν. Χριστοδουλίδη θα ολοκληρωθεί με πολλή «κινητικότητα». Για να διεκδικήσει «εύλογα» και δεύτερη.
• …με τις μπουκάλες (3): Το παραδοσιακό αφήγημα έπιασε δουλειά: Η πονηρή Άγκυρα που βάζει σκληρούς όρους και πάντα κερδίζει, εμείς που λέμε ναι σε όλα και πάντα χάνουμε, οι σύμμαχοί μας που μονίμως μας πουλάνε. Πρώτα απ’ όλα εμείς δεν λέμε ναι, λέμε σχεδόν πάντα όχι σε όλα, επειδή ξέρουμε μόνο τι δεν θέλουμε. Αν το ξέρουμε κι αυτό… Δεύτερο, οι ΗΠΑ του αφαίρεσαν τέσσερα (οικονομική συνδρομή, συμπαραγωγή F-35, αγορά F-35, αγορά αναβαθμισμένων F-16), και του δίνουν, αν του δώσουν, το ένα (αγορά F-16). Και θα παρακαλά για το δεύτερο (οικονομική συνδρομή). Ο Ερντογάν, πέρα από το τι είναι για το εσωτερικό της χώρας του, είναι πράγματι ηγέτης. Αλλά, το να αποδίδουμε τα πάντα σε «υπερφυσικές» και «διαχρονικές» πολιτικές της Άγκυρας, απλώς μας απαλλάσσει από το να σκεφτούμε ειλικρινά με τον εαυτό μας τι εμείς θέλουμε, και τι εμείς μπορούμε να κάνουμε. Όχι οι άλλοι για εμάς.