Tέχνη και θρησκεία

Η τέχνη αποτελεί για τον άνθρωπο μέσο έκφρασης και προβολής ιδεών, σκέψεων και αντιλήψεων. Περνά απόψεις με τον δικό της τρόπο, επικοινωνεί, διαδίδει συναισθήματα. Είναι ένα εκφραστικό μέσο με ξεχωριστές δυνατότητες και γι’αυτό έχει χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς για το πέρασμα ποικίλων μηνυμάτων. Πέραν της αισθητικής συγκίνησης που δημιουργεί, προσφέρει απόλαυση και ικανοποίηση, και έτσι τα μηνύματα που στέλνει γίνονται πιο εύκολα αποδεκτά.

Η Τέχνη δεν δημιουργείται στο κενό, αλλά απαιτεί κάποιες προϋποθέσεις, ένα υπόβαθρο, όπως ανησυχίες, προβληματισμούς, αναζητήσεις, οραματισμούς, συναισθήματα και ακόμη πειραματισμούς για την έκφρασή της. Αυτό το πλέγμα των ψυχικών καταστάσεων προσφέρεται σε μεγάλο βαθμό από τη θρησκευτική πίστη, γι’αυτό Τέχνη και Θρησκεία είναι άρρηκτα συνυφασμένες.

Η θρησκεία επινοήθηκε από τον άνθρωπο για να δώσει απαντήσεις στα υπαρξιακά ερωτήματα που ανέκαθεν τον βασανίζουν. Πώς και γιατί δημιουργήθηκε ο κόσμος; Ποιες δυνάμεις επέδρασαν στη δημιουργία του; Τι υπήρχε πριν από τη γέννηση του Σύμπαντος; Για να δοθούν τέτοιες απαντήσεις, ο άνθρωπος πέρασε στη σφαίρα του μεταφυσικού όπου «ανώτερες δυνάμεις» καθορίζουν την πορεία του κόσμου. Η αναζήτηση της αλήθειας δε γίνεται με τρόπο ορθολογιστικό, αλλά με τρόπο υπερβατικό. Η πίστη σε μια θρησκεία είναι εσωτερική ανάγκη, δεν επιβάλλεται από κανέναν και αποτελεί μιαν καθαρά ατομική υπόθεση. Πέρα από τις όποιες απαντήσεις που δίνει η πίστη σε κάποιον θεό, προσφέρει και ασφάλεια ψυχολογική, κοινωνική και κάποτε πολιτική.

Τόσο η τέχνη όσο και η θρησκεία αποτελούν εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, ανήκουν στις ανώτερες πνευματικές ανησυχίες και είναι σύμφυτες με τον άνθρωπο. Είναι αναγκαίες για μια φυσιολογική ανθρώπινη λειτουργία και συχνά αλληλοσυμπληρώνονται. Η θρησκεία περνά τα μηνύματά της μέσω των τεχνών, εικαστικών και άλλων, τα οποία με αυτό τον τρόπο φτάνουν πιο εύκολα στους αποδέκτες τους. Από αρχαιοτάτων χρόνων, και σε πλείστα ρεύματα της τέχνης, οι κάθε είδους θρησκευτικές παραστάσεις αποτελούν το κυρίαρχο θέμα. Ολόκληρες περίοδοι (Βυζαντινή, Αναγέννηση) έχουν σχεδόν αποκλειστικά σαν θεματολογία παραστάσεις από τη θρησκεία.

Και η τέχνη με τη σειρά της επηρεάστηκε από τη θρησκεία, αφού πολλοί δημιουργοί είχαν σαν πηγή έμπνευσης θρησκευτικά θέματα. Η θρησκευτικότητα των έργων τα καθιστά παγκόσμια και πανανθρώπινα. Ο καλλιτέχνης καταξιώνεται ευρύτερα όταν η θεματολογία του είναι παρμένη, για παράδειγμα, από τη χριστιανική θρησκεία. Τέχνη και θρησκεία αποτελούν ανθρώπινες αναζητήσεις και είναι το αποτέλεσμα εντελώς ελεύθερης δραστηριότητας. Ωστόσο, έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί για σκοπιμότητες άλλες από αυτές που πηγάζουν από τη φύση τους. Η θρησκευτική ελευθερία και η ελευθερία έκφρασης (στην προκείμενη περίπτωση στην τέχνη) αποτελούν το θεμέλιο όλων των ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων. Πόσο τούτο γίνεται σεβαστό από τους φορείς της πολιτικής εξουσίας; Τόσο η τέχνη, αλλά κυρίως η θρησκεία, έχουν γίνει αντικείμενο βάναυσης εκμετάλλευσης και χρησιμοποιήθηκαν για πολιτικές ή άλλες σκοπιμότητες. Στη «στρατευμένη τέχνη» ο δημιουργός στοχεύει να προπαγανδίσει μιαν ιδεολογία. Μια τέτοια περίπτωση είναι η τέχνη που διαμορφώθηκε κατά τη ρωσική επανάσταση με τον Σοσιαλιστικό Ρεαλισμό. Όμως, υπήρξαν περίοδοι που η τέχνη έδωσε διέξοδο στην ανάγκη του ανθρώπου για ελευθερία και εξέφρασε τα πιο υγιή ανθρώπινα ιδεώδη. Η Γκουέρνικα του Πικάσο αποτελεί παγκόσμιο σύμβολο ενάντια στη βαρβαρότητα του πολέμου και λειτούργησε καταλυτικά στο πέρασμα του μηνύματος ενάντια στον φασισμό, τη βία και την απανθρωπιά.

Η θρησκεία χρησιμοποιήθηκε κατ’επανάληψη για σκοπούς ξένους προς τις επαγγελίες της για να εδραιώσει κάποιους στην εξουσία. Αυτοί οι κάποιοι δεν διστάζουν να τα βάλουν με την ίδια την τέχνη, αν αυτή δεν εξυπηρετεί τους στόχους τους. Το 2001, οι Ταλιμπάν, στο όνομα του Ισλάμ, κατέστρεψαν αγάλματα του Βούδα στο Αφγανιστάν, που ήταν έργα αιώνων και μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού. Οι Τζιχαντιστές κατέστρεψαν με απίστευτη βαρβαρότητα προϊσλαμικά έργα τέχνης στη βιβλιοθήκη και στο μουσείο της Μοσούλης στο Ιράκ. Ο θρησκευτικός φανατισμός και η μισαλλοδοξία «αγνοούν» την τέχνη των «άλλων» και την καταστρέφουν.

Όμως, και οι «δικοί» μας χριστιανοί δεν υστέρησαν, τουλάχιστον στο παρελθόν, σε τέτοια κατορθώματα. Ας θυμηθούμε την καταστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα από τους Βυζαντινούς, η οποία αποκρύβεται από την επίσημη παιδεία.