Έχουμε πρόβλημα Δημοκρατίας;

Ο μεταπολεμικός κόσμος του 20ού αιώνα γέννησε πολλούς διανοούμενους με εξαιρετική διεισδυτικότητα και διορατικότητα. Παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις που μπορεί να έχει κανείς για τον Karl Popper, ανήκει σίγουρα σε αυτήν την κατηγορία. Με το βιβλίο του «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της», ήδη από το 1945, άνοιξε δρόμους στην κριτική για τον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται οι δυτικές κοινωνίες, και επεσήμανε τις πιθανές συνέπειες από τη χαμηλή σημασία που δίνουμε στον βαθμό δημοκρατικότητας των επιλογών μας.

Δεν είναι μόνο κυπριακό φαινόμενο, αλλά φαίνεται ότι έχουμε λόγους να ανησυχούμε περισσότερο για το ότι η ευαισθησία στη δημοκρατικότητα υποχωρεί πάντα με διάφορες αφορμές. Πολύ συχνά, μια άλλη αξία έρχεται με φόρα στο προσκήνιο, με αποτέλεσμα η απολυτοποίησή της να οδηγεί σε συρρίκνωση του ζωτικού χώρου της Δημοκρατίας. Και αυτό είναι ιδιαίτερα προβληματικό, όταν μιλάμε για κοινωνίες σαν τη δική μας, με αβαθή δημοκρατική παιδεία και παράδοση, αλλά και με ελλιπή θεσμική νομιμοποίηση (από το 1964 λειτουργούμε με νόμους και θεσμούς που κινούνται στα όρια της συνταγματικότητας).

Άλλοτε η προτεραιότητα είναι ο πατριωτισμός και η αντιμετώπιση της κατοχής. Για δεκαετίες δικαιολογούσε όλες τις αντιδημοκρατικές πολιτικές πρακτικές, από την «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» μέχρι τις παρακολουθήσεις πολιτών. Άλλοτε είναι η εθνική ασφάλεια, άλλοτε το οικονομικό συμφέρον της Κύπρου. Ακόμη και ο νέος θεός της αποτελεσματικότητας, επειδή η δημοκρατία μας δεν έχει βάθος, χρησιμοποιείται τελευταία με τρόπο που να παραβιάζει τα όρια της δημοκρατικότητας. «Είναι αποτελεσματικό, άρα είναι καλό. Ανεξάρτητα από το ‘πώς’».

Οι ακυρωτικές δυνάμεις

Πολλές φορές, ακόμη και η ίδια η δημοκρατία με τις απολήξεις της (π.χ. διαφάνεια) χρησιμοποιούνται για να την καταργήσουν ή να την περιορίσουν δραματικά. Προχθές παραιτήθηκε και επίσημα ο πρόεδρος του ΟΑΥ Θωμάς Αντωνίου. Η παραίτησή του δεν ήταν τίποτε άλλο από τη μη ανοχή στη δημοκρατία και τον ορθολογισμό: Η ΟΕΒ με τη δύναμή της «επέβαλε» στην κυβέρνηση να δεχτεί την αποδόμηση του ΟΑΥ και του ΓεΣΥ με την είσοδο Αγαθαγγέλου στο δ.σ. του ΟΑΥ. Η δημοκρατική αντίδραση οδήγησε σε ανάκληση της απόφασης, η ΟΕΒ δεν ανέχτηκε την «ήττα», και εξώθησε τον Αντωνίου σε παραίτηση με πρόσχημα το ασυμβίβαστο. Πολλοί το είδαν σαν «ισοπαλία». Στην πραγματικότητα, μέσα από αυτήν την «εξισωτική» διαδικασία η δημοκρατία ακυρώνεται.

Μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα τις διαστάσεις αυτού του μοντέλου ακύρωσης της δημοκρατίας, αν αναλογιστούμε και τον ετεροβαρή ρόλο θεσμών: Η παραίτηση επικυρώθηκε μετά από έκθεση της Επιτροπής Ασυμβιβάστου. Η επιτροπή πιθανότατα αποφάνθηκε ορθά. Όμως, όταν ένας θεσμός αποφαίνεται μόνο για τις παρωνυχίδες, και μόνο όταν αυτό απαιτεί είτε μια δύναμη όπως την ΟΕΒ (με άπειρους «ασυμβίβαστους» ως μακριά χέρια μέσα στον κρατικό μηχανισμό), είτε η κυβέρνηση που κολυμπά η ίδια μέσα στο ασυμβίβαστο (δεν είναι μόνο τα διαβατήρια), τότε η ορθότητα της απόφασης χάνει το νόημά της. Όταν οι νόμοι εφαρμόζονται μόνον εκεί που συμφέρει το ισχυρό μέρος, η κατάσταση μετατρέπεται σε τεταμένη ανομία.

«Η μικρή αυλή μου»

Όπως πολύ σωστά επεσήμανε ο Μίλαν Κούντερα ήδη από τη δεκαετία του 1980, ο ρόλος των διανοουμένων στη διαμόρφωση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής συρρικνώνεται διαρκώς. Τόσο που έχει πια σχεδόν εκμηδενιστεί. Με αυτό συνδέεται και η συρρίκνωση του ρόλου των ιδεολογιών στη διαμόρφωση πολιτικών. Με όλα τα κακά του, ο ιδεολογικός φανατισμός στην προ του 1990 περίοδο πρόσφερε και κάποια καλά. Έσπρωχνε τους ανθρώπους στο να συνδέουν το επιμέρους με το γενικό. Κάθε γεγονός και περιστατικό που βίωναν, με εργαλείο την ιδεολογία προσπαθούσαν να το συνδέσουν με τη γενικότερη πραγματικότητα. Ακόμη και με το πού πάει ολόκληρος ο πλανήτης.

Σήμερα, τα εργαλεία της πληροφόρησης είναι απείρως πλουσιότερα, αλλά το «εργαλείο», η δυναμική των ιδεολογιών είναι εν πολλοίς σε αδράνεια. Δεν έχει την ισχύ να σπρώξει το μυαλό της πλειονότητας των πολιτών «έξω από τη μικρή αυλή μου», όπως θα έλεγε και ο Δικαιόπολης.

Έτσι, ο κάτοικος μιας περιοχής που πλήττεται από τις μεταναστευτικές ροές δεν μπαίνει στη διαδικασία να συνδέσει αυτό που συμβαίνει στη γειτονιά του με το ευρύτερο. Όχι μόνο με τον χαρακτήρα και τα γενικότερα αίτια του φαινομένου στην περιοχή μας, αλλά ούτε και με τις αδυναμίες και την αποτυχία της κυβέρνησης να βελτιώσει τον χρόνο εξέτασης των αιτήσεων πολιτικού ασύλου και των επαναπροωθήσεων. Δεν μπαίνει στη διαδικασία να κάνει τη σύνδεση ούτε καν με το γεγονός ότι ο κόσμος των επιχειρήσεων επωφελείται από την άδηλη και χαμηλά αμειβόμενη εργασία των μεταναστών. Και γι’ αυτό ασκεί πιέσεις να μείνουν αδρανείς οι μηχανισμοί του κράτους. Έτσι, είναι αρκετό να υποσχεθείς στον πολίτη αυτόν έναν τεράστιο φράκτη ή μιαν απάνθρωπη διαδικασία και μεταχείριση των μεταναστών για να τον κερδίσεις.

Μέσα από αυτή τη διαδικασία, ο πολίτης χάνει τον μπούσουλα, γίνεται πιο έτοιμος να εξαπατηθεί, αλλά και πιο έτοιμος να βάλει τη δημοκρατία στον πάγο.

Όταν την αποτελεσματικότητα την κοιτάζεις μόνο μέσα από την κλειδαρότρυπα του συγκυριακού που βιώνεις, τότε η δημοκρατία κονταίνει ένα μέτρο.

Η αυταπάτη

Οι προτεσταντικές κοινωνίες με αιώνες θητείας στον ορθολογισμό συνήθως είναι πιο ανθεκτικές στην ανθρώπινη τάση για αυτοεξαπάτηση. Όλοι χρειάζονται τους μύθους τους, αλλά κοινωνίες με μικρή προϋπηρεσία στη λογική πιο εύκολα δέχονται το παραμύθι ως πραγματικότητα, την ανερμάτιστη επιθυμία ως πραγματοποιήσιμο στόχο.

Αυτό είναι ένας από τους μεγαλύτερους πολέμιους της δημοκρατίας. Όταν ένας πολίτης καθοδηγείται από τις «δεοντολογικές» επιθυμίες του («έτσι πρέπει να είναι τα πράγματα, άρα έτσι είναι»), δεν μπορεί να σταθμίσει ορθολογιστικά τα πράγματα, δεν ζητά από τους πολιτικούς σοβαρότητα και βάθος. Ζητά εμφάνιση, ωραίο λόγο, χάιδεμα στα αφτιά του. Αυτό σημαίνει ότι καταργείται η ίδια η ουσία της πολιτικής πράξης, σχεδόν χάνει το νόημά της όποια διαδικασία εκλογής. Αυτό που ψηφίζεις δεν έχει παρά ελάχιστη σχέση με αυτό που νομίζεις ότι είναι.

Επομένως, πράγματι έχουμε ένα ζήτημα ουσιαστικής δημοκρατίας. Και οι εχθροί της δεν είναι τόσο οι Αμερικανοί και ο Ερντογάν στην προκειμένη περίπτωση. Οι εχθροί της είναι εντός των τειχών.

Καλάθι

•         Οι ασυμβίβαστοι (1) : Αυτή η εικόνα θα μείνει στην ιστορία. Ο Θωμάς Αντωνίου δίπλα από τον Νίκο Αναστασιάδη. Και μετά από τόσα σκάνδαλα, ξεπλύματα, διαβατήρια, διεθνή διασυρμό, ο «ασυμβίβαστος» με τη δεοντολογία να είναι ο πρώτος και όχι ο δεύτερος!

•         Οι ασυμβίβαστοι (2) : Βγήκε το πόρισμα Αιμιλιανίδη. Μπορεί στο τέλος η ψυχική ηρεμία, η γαλήνη, η σταδιοδρομία των δύο επικεφαλής των φυλακών να είναι τα μεγάλα θύματα. Όμως, σύμφωνα με το πόρισμα, η στάση τους να μην το βάλουν κάτω ήταν σωστή! Ό,τι και να πεις, αξίζει!

•         Οι ασυμβίβαστοι (3) : Βγήκε το πόρισμα για τον στρατιώτη Θανάση Νικολάου. Δολοφονία! Και δακτυλοδείχνονται οι υπαίτιοι, δυστυχώς όχι της δολοφονίας του Θανάση, αλλά της ψυχικής δολοφονίας της Αντριάνας Νικολάου. Της μητέρας που για δεκαεφτά χρόνια έγδερνε τον γρανίτη με τα νύχια της. Το «δικαιώθηκε» γι' αυτήν και τον γιο της είναι ύβρις. Μόνο σιωπή μπροστά στο μεγαλείο της. Με απέραντο σεβασμό!