Πόσο ελεύθερη είναι η «ελεύθερη έκφραση»;

Ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν τον περασμένο μήνα και προκάλεσαν την αγανάκτηση του πολιτισμένου κόσμου, είναι η επίθεση κατά του Άγγλου διανοούμενου Σαλμάν Ρούσντι, ο οποίος απειλείται με θάνατο όταν το Ιράν εξέδωσε σχετικό θρησκευτικό διάταγμα. Ο συγγραφέας των «σατανικών στίχων» μαχαιρώθηκε δέκα φορές από φανατικό μουσουλμάνο και η πράξη του χαιρετίστηκε στο Ιράν και στο Πακιστάν. Η ενέργεια αυτή αποτελεί ένα ειδεχθές έγκλημα, μια βάναυση παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης και καταδεικνύει ωμά πόσο η ανθρωπότητα απέχει από τον σεβασμό βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η ελευθερία του λόγου και γενικότερα η ελευθερία της έκφρασης υιοθετήθηκε ήδη κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης ως αναφαίρετο δικαίωμα και θεωρείται θεμελιώδες για τη δημοκρατία.

Παρ' όλο που η ελευθερία της σκέψης, του στοχασμού και της έκφρασης θεωρείται αυτονόητη, φαίνεται πως για ορισμένους δεν έχει καμιά αξία όπως συνάγεται από τις πρακτικές που ακολουθούν. Ο έλεγχος του λόγου στις πραγματικά ελεύθερες κοινωνίες θεωρείται απάνθρωπος, παράλογος και αδιανόητος. Ωστόσο, η με οποιονδήποτε τρόπο απαγόρευση της ελεύθερης έκφρασης, δυστυχώς αποτελεί τον κανόνα στον κόσμο που ζούμε, και αυτό μπορεί να διαπιστωθεί τόσο ιστορικά αλλά και στη σημερινή πραγματικότητα. Η απαγόρευση βιβλίων ή και το κάψιμό τους μπορεί να αναζητηθεί ανά τους αιώνες και ήταν μέσα που χρησιμοποίησαν οι εκάστοτε ισχυροί σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης. Τα παραδείγματα είναι πάμπολλα, με βασικούς πρωταγωνιστές κύρια τους εκπροσώπους της Εκκλησίας και τις πολιτικές εξουσίες. Απαγορεύσεις και διωγμοί υπήρξαν και λόγω του ότι καταστημένα των εποχών πρέσβευαν άλλες απόψεις, όπως στην τέχνη ή στην λογοτεχνία. Για τον ελληνικό χώρο είναι χαρακτηριστικά τα παραδείγματα του θρησκευτικού μένους ενάντια στους Εμμανουήλ Ροΐδη και τον Νίκο Καζαντζάκη. Αλλά και στη σημερινή εποχή τα πράγματα δεν είναι καλύτερα. Στις πλείστε χώρες του πλανήτη επικρατεί ο σκοταδισμός, η έλλειψη δημοκρατίας και η στέρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μεγάλες χώρες, όπως η Κίνα, η Τουρκία, το Ιράν, η Βόρειος Κορέα και πολλές άλλες, έχουν στυγνά ολοκληρωτικά καθεστώτα.

Η στέρηση της ελευθερίας της έκφρασης δεν γίνεται μόνον με βίαιους τρόπους ή με απαγορευτικούς νόμους και διατάγματα από σκληρά δικτατορικά καθεστώτα. Υπάρχουν μέθοδοι που μια άποψη μπορεί να περάσει μόνον με την καθημερινή πλύση εγκεφάλου, η οποία όμως δεν γίνεται αντιληπτή. Και σε χώρες κατ’ επίφαση δημοκρατικές όπου υποτίθεται γίνεται ελεύθερα η διακίνηση ιδεών και απόψεων, η διατύπωση σκέψεων αιρετικών, δηλαδή που παρεκκλίνουν από την επίσημη γραμμή, θα αντιμετωπιστεί τουλάχιστον με επιφύλαξη και καχυποψία. Η μεγαλύτερη και καμιά φορά ανηλεής αντίδραση σε απόψεις άλλες από τις καθιερωμένες προέρχεται από την πλευρά της Εκκλησίας. Παρ' όλο που δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει αμφιβολίες και ενδεχομένως διαφωνίες σχετικά με τα της Εκκλησίας, εντούτοις κανένας δεν διανοείται να τις εξωτερικεύσει φοβούμενος τις συνέπειες που μπορεί να είναι και βαρύτατες. Πολιτεία, ιεράρχες και οργανωμένη εκπαίδευση, βοηθούντων και των ελεγχόμενων ΜΜΕ, δημιουργούν ένα περιβάλλον στο οποίο η σκέψη κατευθύνεται προς ορισμένα κανάλια από τα οποία ο πολίτης είναι δύσκολο να ξεφύγει και η ελευθερία της έκφρασης ουσιαστικά καταπνίγεται. Συνήθη ζητήματα για τα οποία είναι επικίνδυνη η διατύπωση γνώμης είναι τα σχετικά με τον πατριωτισμό, την τρέχουσα ηθική και τον κάθε μορφής ρατσισμό που είναι από τη φύση τους ευαίσθητα και εύκολα παρεξηγήσιμα. Εδώ δεν μπορεί κάποιος να μην αναφερθεί στην πολιτική τρομοκρατία που επιβλήθηκε κατά την περίοδο του δημοψηφίσματος του 2004 για τη λύση του Κυπριακού. Ο πολίτης είχε τη δυνατότητα να ψηφίσει τη μία από δύο επιλογές, αλλά δημιουργήθηκε τέτοιο κλίμα απαξίωσης και υπόσκαψης ενάντια της μίας από τις δύο (θυμάστε τους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιήθηκαν τότε όπως νενέκοι, τουρκολάγνοι, μειοδότες), που κάθε άλλο λειτούργησε η ελεύθερη έκφραση.

Συνεπώς, τα Συντάγματα, οι νόμοι και οι κανονισμοί δεν κατοχυρώνουν από μόνα τους το αναφαίρετο δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου. Απαιτείται βάθος και ωριμότητα δημοκρατίας που δεν επιτυγχάνονται από τη μια μέρα στην άλλη. Απομένουν να γίνουν πολλά και έχουμε πολύ δρόμο να διανύσουμε.