Η νήσος των χαμένων ευκαιριών

Στα Μανδαρινικά Κινέζικα, η λέξη «κρίση» γράφεται με δύο ιδεογράμματα. Το πρώτο από μόνο του συμβολίζει την έννοια «κίνδυνος» και το δεύτερο την έννοια «ευκαιρία».

Το πιο εύκολο σε μια κρίση είναι να στέκεται κάποιος στους κινδύνους. Να κάνει δηλαδή διαχείριση της κατάστασης και του πανικού του, και να γεμίζει με ικανοποίηση όταν διαπιστώνει ότι κατάφερε να ελαχιστοποιήσει τις απώλειες. Το πιο δύσκολο είναι να δει παράλληλα πέρα από το προφανές. Γιατί σε κάθε κρίση ανοίγεται και μια βεντάλια από ευκαιρίες για αλλαγές και άλματα προς τα εμπρός· από ποιοτικές και αντιληπτικές βελτιώσεις, μέχρι και την οικοδόμηση νέων συστημάτων, δικτύων και μοντέλων.

Οι συντηρητικοί

Ό,τι και να λέμε, ό,τι και να νομίζουμε για τον εαυτό μας, εκ του αποτελέσματος προκύπτει ότι η ελληνοκυπριακή πολιτεία έχει συντηρητικό κύτταρο. Γι’ αυτό και σε κάθε κρίση, οποιουδήποτε χαρακτήρα, εκείνο που η ηγεσία αποζητά – και η κοινωνία ακολουθεί αμήχανα – είναι την «επιστροφή στην κανονικότητα». Αυτή η «κανονικότητα», όμως, δεν συμπίπτει, ούτε με την ομαλότητα, ούτε με τη δημιουργικότητα. Στο μυαλό, είναι συνώνυμη με τη στατικότητα.

Στο επίπεδο του Κυπριακού, αυτή ακριβώς η προσκόλληση στη στατικότητα δημιουργούσε κρίση κάθε φορά που εμφανιζόταν μπροστά μας μια ευκαιρία, ή έστω μια διέξοδος. Από τις προτάσεις Χάρντιγκ, το Σύνταγμα Ράντκλιφ και τις Συμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου τη δεκαετία του 1950, μέχρι τη συμφωνία των ενισχυμένων συνομιλιών (1968-74) και όλα τα σχέδια, ιδέες, και πλαίσια, από το πραξικόπημα και την εισβολή έως το 2017.

Τι ήταν αυτό που μας πανικόβαλλε, και ποια ήταν η «κανονικότητα» στην οποία θέλαμε πάντα να επιστρέψουμε; Σε όλες τις περιπτώσεις, μας πανικόβαλλε το συγκεκριμένο, η προοπτική για κάτι νέο. Γι’ αυτό και δεν βλέπαμε ποτέ τις ευκαιρίες που περιέκλειε το καινούργιο. Αλλά μόνο τον κίνδυνο να απομακρυνθούμε από την «κανονικότητα», δηλαδή τη δυνατότητα να μείνουμε περιχαρακωμένοι στον κόσμο των ψευδαισθήσεων και της αόριστης-ανεδαφικής προσδοκίας. Η «κανονικότητα» δεν ήταν ποτέ κάτι άλλο πέραν της στατικής παραμονής μας στον κόσμο των φαντασιακών προσδοκιών.

Οι σύγχρονες κρίσεις

Η κρίση του 2013 και αυτή της πανδημίας, ιδιαίτερα κατά την κορύφωσή τους, είχαν ανοίξει μια μεγάλη πόρτα προς το φως, προς τη δυνατότητα να δούμε αλλιώς τα πράγματα. Πέρα από τη μάχη μεταξύ ορθολογισμού και παραλογισμού, επιστήμης και παγανισμού, άνοιγε η πόρτα για τη δημιουργία νέων μοντέλων και δικτύων, σε όλα σχεδόν τα επίπεδα της συλλογικής ζωής.

Στον τομέα της οικονομίας, η κρίση του 2013 και η κρίση της πανδημίας παρείχαν την ευκαιρία για σχεδιασμό και οικοδόμηση ενός νέου μοντέλου ανάπτυξης. Αντί γι’ αυτό, αντί δηλαδή να δούμε τις κρίσεις και ως ευκαιρίες για ανασχεδιασμό και άλματα, το μόνο που κάναμε ήταν να επιτείνουμε τις κακοδαιμονίες του υφιστάμενου μοντέλου. Όχι μόνο δεν προσανατολιστήκαμε σε νέους τομείς ανάπτυξης (π.χ. εγχώρια βιομηχανία στο επιτυχημένο πρότυπο των φαρμακευτικών εταιρειών, οργανωμένη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού ηλεκτρονικών υπολογιστών για εγχώρια παραγωγή και εξαγωγή κ.λπ.), αλλά επιτείναμε τις σκοτεινές πλευρές του υφιστάμενου: Νομικο-λογιστικές διαδικασίες ξεπλύματος (διαβατήρια, τράπεζες), κατασκευαστικός τομέας (πύργοι), παραδοσιακές τουριστικές αναπτύξεις (με το βλέμμα στον Ακάμα…). Μόνο από τύχη και με πρωτοβουλίες τρίτων έγιναν μικρά βήματα ανάπτυξης σε άλλους τομείς. Όπως π.χ. στην εγκατάσταση παραρτημάτων ξένων εταιρειών παροχής ηλεκτρονικών υπηρεσιών. Χωρίς κεντρικό εγχώριο σχεδιασμό.

Η «επιστροφή στην κανονικότητα» ως συνώνυμη της εμμονής στη στατικότητα, και μάλιστα με τις λειτουργίες της να επιδεινώνονται.

Το μαζούτ

Σε πολλές άλλες χώρες – ανάμεσά τους και η Ελλάδα – η υγειονομική κρίση αντιμετωπίστηκε όχι μόνο αμυντικά, αλλά και ως ευκαιρία για ανάπτυξη άλλων τομέων της οικονομίας. Για παράδειγμα, μέσα στο κλίμα έκρηξης της τηλεργασίας, από το 2020 πολλές χώρες δίνουν κίνητρα σε ξένους εργαζόμενους να εγκαθίστανται σε αυτές και να εργάζονται ολόχρονα εξ αποστάσεως, μέσα σ’ ένα περιβάλλον της αρεσκείας τους (π.χ. σε ένα ελληνικό νησί).

Στην Κύπρο αφέθηκαν χωρίς συνέχεια και χωρίς σχεδιασμό για περαιτέρω αξιοποίηση ακόμη και οι υποδομές τηλεκπαίδευσης που στήθηκαν υποχρεωτικά. Θα μπορούσαν κάλλιστα οι υποδομές αυτές, η κατακτηθείσα γνώση, και η εμπειρία, να αξιοποιηθούν για σημαντικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα· από την αναπροσαρμογή των ωραρίων μέχρι την παροχή ενισχυτικών μαθημάτων μετά τη λειτουργία του σχολείου, και από το κτύπημα της παραπαιδείας μέχρι την καλύτερη επαφή και συνεργασία μεταξύ εκπαιδευτικών και γονέων. Δεν ακολούθησε όμως κανένας σχεδιασμός, ούτε καν κάποια σοβαρή σκέψη για κάτι τέτοιο.

Από την άλλη, η τωρινή ενεργειακή κρίση, λόγω της ρωσικής εισβολής και συνεχιζόμενης κατοχής στην Ουκρανία, μας βρίσκει εντελώς απρόθυμους για ανασχεδιασμό στον ενεργειακό τομέα. Και πριν από την κρίση επιδεικνύαμε μιαν «ακατανόητη» εμμονή στις παλιές ενεργειακές πολιτικές. Με κόστος τεράστιο, τόσο λόγω των προστίμων εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ για τους ρύπους, όσο και λόγω των κερδών που διαφεύγουν από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα. Ακόμη και τώρα, που αναμένεται επιδείνωση της κατάστασης τον προσεχή χειμώνα, δεν παρατηρείται κάποια σοβαρή κινητοποίηση της πολιτικής ηγεσίας και των υπηρεσιών, π.χ. στον ανασχεδιασμό του τομέα της εγκατάστασης φωτοβολταϊκών. Μόνο στον βαθμό που θα υπάρξουν προοπτικές περαιτέρω υπερκερδών για τις ίδιες οι σχετιζόμενες εταιρείες θα πιέσουν και θα επιβάλουν άλλους ρυθμούς.

«Κατηραμένη νήσος» του Μποστ

Ο συντηρητισμός παράγει στασιμότητα. Και η στασιμότητα δεν είναι απλώς μια ουδέτερη στάση. Είναι πηγή φθοράς και κατάπτωσης. Γιατί όταν αρνείσαι να αλλάξεις την ουσία και παραμένεις στο ίδιο κέλυφος, οι αρνητικές πτυχές αυτόματα διογκώνονται, προκειμένου να καλυφθούν τα κενά που αναπόφευκτα δημιουργεί η στασιμότητα. Είναι κάτι σαν φυσικός νόμος. Η διαφθορά, η διαπλοκή, τα διαβατήρια, το ξέπλυμα και οι πύργοι, ήταν όλα αποτέλεσμα αυτής της στασιμότητας. Και της επιθυμίας να μην ξεφύγουμε από τα γνωστά οικονομικά και αναπτυξιακά μονοπάτια.

Ναι, πίσω από όλα αυτά υπάρχουν και τα ισχυρά συμφέροντα· που βλέπουν οποιαδήποτε προοπτική ή πιθανότητα αλλαγής στις δομές ως απειλή. Χάρις όμως στον διάχυτο πολιτικό και ευρύτερο συντηρητισμό στη νήσο, το έργο τους γίνεται εύκολο, σχεδόν αυτόματο. Μόνο αν συνειδητοποιήσουμε τα αδιέξοδα στα οποία οδηγεί αυτός ο φαύλος κύκλος έχουμε πιθανότητες να βγούμε έξω απ’ αυτόν.

ΚΑΛΑΘΙ

• «Τα ξύλινα σπαθιά» (1): Οι επικοινωνιολόγοι πείθουν τον ένα μετά τον άλλο τους υποψηφίους να ανεμίζουν τα ξύλινα χέρια τους στις τηλεοπτικές συνεντεύξεις, προκειμένου ίσως να φαίνονται πιο ζωντανοί και ανθρώπινοι. Τελευταίο θύμα τους ο Νίκος Χριστοδουλίδης. Το μόνο που επιτυγχάνεται όμως στο τέλος είναι η αύξηση του αισθήματος θεατρικότητας. Και από τη στιγμή που οι δημοσιογράφοι δεν είναι διατεθειμένοι να στριμώξουν κανέναν από τους βασικούς υποψηφίους, τόσο οι συνεντεύξεις-μονόλογοι σήμερα, όσο και τα ντιμπέιτς αύριο, τη θεατρικότητα είναι που θα αναδεικνύουν και όχι τις ουσιαστικές θέσεις των υποψηφίων.

• «Τα ξύλινα σπαθιά» (2): Πολύ ενδιαφέρον! Εταιρεία ερευνών κάνει τηλεφωνική δημοσκόπηση με βασικό μοτίβο ερωτημάτων το «ποιον θα ψηφίζατε ανάμεσα σε…». Όπου τα ονόματα είναι οι υφιστάμενοι υποψήφιοι πλην Αβέρωφ, και ως υποψήφιος του ΔΗΣΥ κάθε φορά και ένα άλλο όνομα (Χρήστος Στυλιανίδης, Αννίτα Δημητρίου, Στέλλα Κυριακίδου, Γιώργος Παμπορίδης, Κωνσταντίνος Ιωάννου). Πολύ ενδιαφέρον!

• «Τα ξύλινα σπαθιά» (3): Στην Ελλάδα έχει δημιουργηθεί μια παράδοση όπου οι πολιτικές αντιπαραθέσεις πρώτης γραμμής είναι κατά κανόνα εντελώς αποκολλημένες από την πολιτική πρακτική αυτήν καθεαυτή. Όταν παρακολουθείς τις αντιπαραθέσεις συνθλίβεσαι κάτω από το βάρος της σκέψης «μα με αυτά ασχολούνται;». Ευτυχώς, πίσω απ’ αυτά, συνεχείς πολιτικές αποφάσεις, νέοι κανονισμοί, νομοσχέδια (συχνά με μια σιωπηλή συναίνεση) δίνουν επαρκείς μεταρρυθμιστικούς ρυθμούς, άσχετους με την κακόγουστη λαϊκιστική βιτρίνα. Ευτυχώς.