Οι μηχανισμοί ελέγχου της δημόσιας υπηρεσίας

Του Ανδρέα Λαμπριανού*

Διαβάζοντας την ημερήσια εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος» ημερομηνίας 11/12/2023 κάτω από το θέμα «Εν ολίγοις πολλά» εντόπισα τον τίτλο «ολίσθημα ερευνώντος λειτουργού εσωτερικού ελέγχου» να σχολιάζει τον λειτουργό εσωτερικού ελέγχου στο γραφείο του Υπουργείου Γεωργίας, Αγροτικής Ανάνπτυξης και Περιβάλλοντος, ο οποίος, ανέλαβε την διοικητική έρευνα της παραβίασης όρων της περιβαλλοντικής έγκρισης του σχεδίου Αειφόρος Ανάπτυξης Εθνικού Δασικού Πάρκου Ακάμα, αναφέροντας ότι η ανάληψη της διοικητικής έρευνας θα μπορούσε να αποφευχθεί αφού ουσιαστικά κλήθηκε να διερευνήσει αποφάσεις των προϊσταμένων του στο Τμήμα Δασών από το οποίο προέρχεται. Συγκεκριμένα, ο λειτουργός αυτός βρίσκεται σε απόσπαση από το Τμήμα Δασών στο εν λόγω υπουργείο, δηλαδή, ανήκει στην ελεγχόμενη οντότητα και οι ελεγχόμενοι λειτουργοί είναι προϊστάμενοί του.

Με βάση των περι Εσωτερικού Ελέγχου νόμο του 2003, ο εσωτερικός έλεγχος στη δημόσια υπηρεσία ασκείται από την Υπηρεσία Εσωτερικού Ελέγχου της Δημοκρατίας. Ο εν λόγω νόμος προνοεί τη δημιουργία μιας κεντρικής υπηρεσίας εσωτερικού ελέγχου ανεξάρτητης από τα διάφορα υπουργεία. Η υπηρεσία αυτή διενεργεί εσωτερικό έλεγχο κατανέμοντας το προσωπικό της ανάλογα με τον εκάστοτε έλεγχο, χωρίς να υπάρχει μόνιμη παρουσία της στα διάφορα υπουργεία/τμήματα/υπηρεσίες της δημόσιας υπηρεσίας. Το μοντέλο αυτό παρουσιάζει σημαντικά πλεονεκτήματα προσφέροντας ανεξαρτησία, εκπαίδευση, μεθολογία και επίλυση οριζόντιων θεμάτων, διότι, η ανταπόκριση των απαιτήσεων των αρμοδίων γίνεται άμεση με αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα. Τέλος, γίνεται οικονομία κλίμακος μέσω εναλλαγής προσωπικού και εξειδίκευσης.

Τρία επίπεδα ελέγχου

Σύμφωνα με τις σύγχρονες μεθόδους αλλά και επικρατούσες αντιλήψεις περί διακυβέρνησης, ένα ορθολογικά οργανωμένο, αξιόπιστο και αποτελεσματικό σύστημα ελέγχου προϋποθέτει την ύπαρξη τριών διακριτών επιπέδων ελέγχου το οποίο αποτελείται από ιεραρχικές μορφές ελέγχου που αφορούν:

* Τις εσωτερικές διαδικασίες ελέγχου (internal controls) σε επίπεδο υπουργείου και αρμόδιος είναι ο υπουργός.

* Τον εσωτερικό έλεγχο (internal audit) σε επίπεδο Υπουργικού Συμβουλίου με αρμόδιο το Συμβούλιο Εσωτερικού Ελέγχου με πρόεδρο τον υπουργό Οικονομικών.

* Τον εξωτερικό έλεγχο (external audit) σε επίπεδο Πολιτείας με την Ελεγκτική Υπηρεσία της Δημοκρατίας.

Το πρώτο επίπεδο ελέγχου περιλαμβάνει όλες τις εσωτερικές διαδικασίες ελέγχου που το υπουργείο έχει σχεδιάσει και εφαρμόζει επί καθημερινής βάσης έχοντας σαν στόχο την εύρυθμη και αποδοτική λειτουργία του. Ο εσωτερικός έλεγχος ως δεύτερο επίπεδο ελέγχου αποτελεί μια ανεξάρτητη, αντικειμενική, διασφαλιστική και συμβουλευτική δραστηριότητα σχεδιασμένη να προσθέτει αξία και να βελτιώνει τις λειτουργίες ενός οργανισμού. Ο εξωτερικός έλεγχος ως τρίτο επίπεδο ελέγχου διενεργείται από την Ελεγκτική Υπηρεσία της Δημοκρατίας, εκτείνεται πέραν από τον λογιστικό έλεγχο ο οποίος αποσκοπεί στη διακρίβωση της ορθότητας των εισπράξεων και πληρωμών και καλύπτει το θέμα της νομιμότητας. Αν δηλαδή οι δαπάνες και οι πληρωμές διενεργούνται σύμφωνα με τους νόμους και ειδικά σύμφωνα με τον προϋπολογισμό του κράτους που εγκρίνεται από τη Βουλή. Ο εσωτερικός και εξωτερικός έλεγχος συμβάλλουν επομένως στην καλή διακυβέρνηση ενός οργανισμού, προωθώντας τη συμμόρφωση με τη νομιμότητα και τη βελτίωση της διαφάνειας, της λογοδοσίας και των διαδικασιών διαχείρισης και ελέγχου.

Υπερπολύτιμο εργαλείο

Οι δύσκολες οικονομικές συνθήκες που διέρχεται σήμερα ο τόπος μας καθιστούν τον εσωτερικό έλεγχο, όπως ποτέ άλλοτε, ένα υπερπολύτιμο εργαλείο στα χέρια κάθε οργανισμού/δημόσιας υπηρεσίας. Μέσω της ανεξάρτητης, αντικειμενικής και συμβουλευτικής δραστηριότητας που παρέχει, ενδυναμώνει τα συστήματα ελέγχου και βελτιώνει τη διαχείριση κινδύνων και διακυβέρνηση των ελεγχομένων οργανισμών/δημόσιας υπηρεσίας προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους τους με οικονομικότητα, αποδοτικότητα, και αποτελεσματικότητα. Ειδικά σε περιόδους οικονομικής κρίσης, ο εσωτερικός έλεγχος προσθέτει αξία μέσω των προτάσεών του για κατάλληλο ανασχεδιασμό των συστημάτων διαχείρισης και ελέγχου ώστε να απαιτούνται λιγότεροι πόροι-ανθρώπινοι και υλικοί-για την υλοποίηση των στόχων τους, προσθέτοντας, παράλληλα, αξία στην όλη προσπάθεια για εκσυγχρονισμό και αναμόρφωση της δημόσιας υπηρεσίας.

Αδυναμίες

Πριν από δέκα χρόνια περίπου έχουν δημιουργηθεί Μονάδες Εσωτερικού Ελέγχου σε κάθε υπουργείο και το προσωπικό τους προέρχεται, είτε από το υφιστάμενο προσωπικό του κάθε Υπουργείου, είτε και με αποσπάσεις από τα τμήματα του κάθε υπουργείου ξεχωριστά ώστε να μην απαιτηθεί η πρόσληψη νέου προσωπικού. Η δημιουργία τέτοιων μονάδων σε κάθε υπουργείο, οι οποίες υπάγονται στον κάθε αρμόδιο υπουργό, φαίνεται να παρουσιάζουν κάποιες αδυναμίες. Για παράδειγμα:

*Δεν θεωρείται ότι κατέχουν την απαιτούμενη λειτουργική και διοικητική ανεξαρτησία και αντικειμενικότητα, με αποτέλεσμα ενδεχομένως να μην λειτουργούν ως ασφαλιστική δικλίδα εάν δεν λειτουργούν όλες τους ομοιόμορφα.

* Κατά καιρούς βλέπουν το φως της δημοσιότητας αναφορές για μη επαρκή στελέχωση αυτών των μονάδων ή τη μη πλήρη αποσχόληση στα καθήκοντά τους, διότι, ενδεχομένως εκτελούν συνάμα και άλλα καθήκοντα.

*Οι λειτουργοί που έχουν στελεχώσει τις Μονάδες Ελέγχου ίσως δεν κατέχουν την απαιτούμενη επαγγελματική επάρκεια.

*Αδυναμία αντιμετώπισης οριζόντιων προβλημάτων, που αφορούν δηλαδή ολόκληρη την δημόσια υπηρεσία, καθώς και η μη διασφάλιση της απόδοσης κατανομής των πόρων της.

*Έλλειψη τεχνογνωσίας και διάχυση γνώσεων/εμπειριών που αποκτούνται από ελέγχους σε άλλα υπουργεία.

Αναθεώρηση του θεσμού

Είμαι της άποψης ότι, με βάση όλα τα πιο πάνω καθώς και με την εμπειρία που έχει αποκτηθεί τα τελευταία 10 περίπου χρόνια λειτουργίας των Μονάδων Ελέγχου σε κάθε υπουργείο ξεχωριστά, τώρα είναι ο κατάλληλος χρόνος για βελτίωση, τροποποίηση και αναθεώρηση του θεσμικού και νομοθετικού πλαισίου που διέπει τη σύσταση, στελέχωση και λειτουργία αυτών των Μονάδων Ελέγχου.

Ως κατακλείδα, πιστεύω ακράδαντα ότι ένας λειτουργός ελέγχου πρέπει να ασκεί τα καθήκοντά του πλήρως και με υποδειγματικό ζήλο, αμερόληπτα, απροσωπόληπτα και ακριβοδίκαια, χωρίς φόβο, εύνοια, προκατάληψη ή πάθος και χωρίς να επιδέχεται κανέναν συμβιβασμό, ούτε οποιανδήποτε άλλη ερμηνεία, αλλά προπαντός, να παραμείνει το δίκαιο ως η ασφαλέστερη βάση και το πιο υγιές θεμέλιο της δικαιοσύνης και της χρηστής διοίκησης.

Επιπρόσθετα, πρέπει να είναι ευλαβικά προσηλωμένος στους νόμους του κράτους με υψηλή αίσθηση έναντι του χρέους του προς την Κυπριακή Δημοκρατία, αλλά πάντοτε με στόχο την αντικειμενικότητα, την ειλικρίνεια, την ισονομία και την ακριβοδίκαιη εξυπηρέτηση του πολίτη με πλήρη διαφάνεια.

*Τέως εφόρου εσωτερικού ελέγχου της Δημοκρατίας