Ο φόβος της μοναξιάς

Στο εν μέρει αυτοβιογραφικό του βιβλίο, «Το αστείο», ο Μίλαν Κούντερα περιγράφει κάποια στιγμή ένα περιστατικό: Στη μεταπολεμική Τσεχοσλοβακία, παραμονές της επικράτησης της Αριστεράς, ο ήρωας, ως μέλος της κομουνιστικής νεολαίας, ετοίμαζε στο πανεπιστήμιο ένα πανό για την επικείμενη διαδήλωση. Έγραψε ένα ευφάνταστο σύνθημα, για το οποίο ήταν περήφανος. Ο κομισάριος που επιθεωρούσε τις προετοιμασίες τού είπε: «Στείλαμε έναν κατάλογο με συνθήματα, γιατί έγραψες δικό σου;». Ήταν σαν να έφαγε χαστούκι εκείνη τη στιγμή…

Αργότερα, εξαιτίας ενός επίσης ευφάνταστου αστείου που έκανε, ο ήρωας θεωρήθηκε αβάσιμα τροτσκιστής και αποβλήθηκε από το κόμμα. Ανεξαρτήτως του αν μετάνιωσε ή όχι για την πορεία που ακολούθησε στη συνέχεια, το βέβαιο είναι ότι τη στιγμή της παρατήρησης από τον κομισάριο, καθώς και αργότερα, τη στιγμή της «ανάκρισης» για το αστείο που έκανε, ο ήρωας βίωσε έντονα ένα είδος μοναξιάς.

Μοναξιά και μοναχικότητα

Το αίσθημα της μοναξιάς είναι δυσάρεστο. Και γίνεται ακόμα πιο δυσάρεστο για άτομα εξωστρεφή και κοινωνικά. Αυτά βιώνουν πιο έντονα το αίσθημα της αποκοπής. Είναι σαν να ζουν μια αφύσικη κατάσταση.

Αντίθετα, τα μοναχικά άτομα βιώνουν κατά κανόνα λιγότερο έντονα τη μοναξιά. Το να είναι μόνοι είναι επιλογή. Αν μάλιστα η αποστασιοποίηση είναι προσωρινή επιλογή για ανασυγκρότηση και ανασύνταξη δυνάμεων, το αίσθημα της μοναξιάς είναι ανύπαρκτο.

Τα κοινωνικά άτομα, όμως, και κυρίως αυτά που πιστεύουν στη συλλογικότητα και στη δύναμη της συλλογικής δράσης εκλαμβάνουν την αποκοπή ως τη χειρότερη τιμωρία. Και τρομάζουν στην ιδέα ότι αυτή η αποκοπή μπορεί να έχει χρόνιο χαρακτήρα, να γίνει μόνιμη.

Υπάρχουν βέβαια και οι κοινωνικοί άνθρωποι που έχουν ένα ισχυρό προσωπικό κίνητρο, π.χ. την ακόρεστη προσωπική φιλοδοξία. Το οποίο τους βοηθά να αντέξουν το να μείνουν προσωρινά μόνοι, να απομακρυνθούν οι ίδιοι από την ομάδα, μέχρι να ενταχθούν σε μια άλλη, η οποία θα τους εξυπηρετεί καλύτερα. Αν θέλουμε παραδείγματα από την κυπριακή δημόσια σφαίρα, είναι λάθος να θεωρήσουμε ότι ο Μ. Πελεκάνος είναι μοναδική περίπτωση. Υπάρχουν πολλές.

Η δύναμη του εφιάλτη

Αν εξαιρέσουμε αυτήν την τελευταία κατηγορία, η απειλή της μοναξιάς είναι σημαντικό αντικίνητρο για έναν άνθρωπο που πιστεύει στη συλλογικότητα.

• Τον φοβίζει τόσο πολύ η μοναξιά που αυτό τον ωθεί να αποφύγει οτιδήποτε θα μπορούσε να την προκαλέσει. Έτσι, περιορίζει τον λόγο του σε όλο και πιο στερεοτυπικά επίπεδα. Λέει όλο και λιγότερο αυτό που πραγματικά σκέφτεται· και όλο και περισσότερο αυτό που υπολογίζει ότι θα ήθελαν να ακούσουν οι άλλοι ότι σκέφτεται.
• Η συστηματική αυτή συμπεριφορά αποκτά σταδιακά χαρακτηριστικά αυτολογοκρισίας. Και όπως συμβαίνει με όσα γίνονται συστηματικά, εξελίσσεται σε δεύτερη φύση. Για την ακρίβεια, διεκδικεί να γίνει πρώτη φύση.
• Όταν η στρογγυλεμένη συμπεριφορά γίνεται χρόνια, η δυναμική αντιστρέφεται: Όταν για πολύ καιρό αποφεύγω να λέω αυτό που σκέφτομαι, σταδιακά σταματώ να σκέφτομαι αυτό που δεν «πρέπει» να πω.
• Το επόμενο στάδιο έρχεται σαν ώριμο φρούτο. Γιατί το κενό που δημιουργείται στο τέλος της αλυσίδας που ξεκίνησε ο φόβος της μοναξιάς καλύπτεται από το μοναδικό διαθέσιμο πράγμα: Τη θρησκευτική προσήλωση σε αυτό που μου εγγυάται την ασφάλεια, την «αίσθηση του ανήκειν».

Τα υποπροϊόντα της αλυσίδας είναι πολλά και ετερόκλητα. Για παράδειγμα, αυτή η διαδικασία συχνά παράγει και έναν τυφλό φανατισμό: Ό,τι απειλεί να μου χαλάσει το οικοδόμημα μέσα στο οποίο αισθάνομαι ασφαλής, το κουκούλι του «ανήκειν», αυτό γίνεται προσωπική απειλή και το αντιμετωπίζω με λυσσαλέα, τυφλά χτυπήματα. Δεν με ενδιαφέρει τι λέει ο άλλος (δεν με ενδιαφέρει τι γράφει το σύνθημα που έγραψε ο ήρωας του Κούντερα). Με ενδιαφέρει το ότι είναι εκτός «λίστας», άρα απειλεί το ίδιο το οικοδόμημα από το οποίο εκπορεύεται η «λίστα»!

Η γνώση

Κάπου εδώ αρχίζει να μετατρέπεται σε απειλή και η ίδια η γνώση. Γιατί η γνώση που υπηρετεί οτιδήποτε βρίσκεται έξω από το κουκούλι -ή ακόμα χειρότερα που το απειλεί- πρέπει άμεσα να αποκτήσει αρνητικό πρόσημο: «Δεν είναι γνώση, δεν είναι γεγονός, είναι προϊόν υποχθόνιας κατάστασης. Υπηρετεί (!) τον εχθρό». Αυτή η αντίδραση αποκτά σύντομα χαρακτήρα άμεσο, αυτόματο. Δεν μεσολαβεί καν σκέψη για το περιεχόμενο της γνώσης. Μόνο για το «ποιος δαίμονας κρύβεται πίσω από αυτήν τη 'γνώση', ποιον υπηρετεί αυτή;».

Ο δογματισμός, οποιασδήποτε μορφής, και οποιουδήποτε σημείου πάνω στη γραμμή των ιδεολογιών (Άκρα Δεξιά - Κέντρο - Άκρα Αριστερά), δεν είναι προϊόν ίωσης ή βακτηριακής επίθεσης στις συνάψεις του εγκεφάλου. Είναι το αποτέλεσμα μιας αλυσίδας συμπεριφορών, η οποία αποκτά σχεδόν υπαρξιακή υπόσταση.

Η… απειλητική για το κουκούλι μου γνώση δεν είναι το μόνο θύμα της αλυσίδας του φόβου της μοναξιάς. Ένα άλλο θύμα είναι η επίγνωση. Γιατί, όταν το κουκούλι γίνεται ζωτικός υπαρξιακός μου χώρος, τότε χάνω τη δυνατότητα να μετρώ τα πράγματα λογικά. Να βλέπω τα πραγματικά μεγέθη (τα δικά μου και των άλλων), τα θετικά και τα αρνητικά, τις δυνατότητες και τις αδυναμίες, με ψύχραιμο και ορθολογικό τρόπο. Το γεμάτο βρομιά, αντιφάσεις και ολοκληρωτικά απόβλητα κουκούλι μου είναι στα μάτια μου ο παράδεισος. Και οτιδήποτε έξω από αυτό είναι η Κόλαση.

Κάπως έτσι, ένα μεγάλο μέρος του πολιτικού προσωπικού και της κοινωνίας μας, μίας από τις πιο βρόμικες χώρες στην Ευρώπη, νιώθει ασφάλεια στον «παράδεισό του». Ο καθένας στον δικό του. Και είναι πρόθυμο να δει με μεγεθυντικό φακό τις ρωγμές στον σοβά όσων δεν ανταποκρίνονται στο αφήγημά του (π.χ. στο οικοδόμημα της ΕΕ), αλλά ούτε με καταρράκτη τα ντουβάρια της υπό κατάρρευση παράγκας του. Και να ερμηνεύσει τα πάντα με μέτρο την αγγελικότητα της δικής του παράγκας.

Το Καλάθι

• … με τα μούσμουλα (1): Για ολόκληρους μήνες, οι κινήσεις που είχαν γίνει με τη συμβολή της ΕΕ, προκειμένου να υπάρξουν συμφωνίες επαναπροώθησης μεταναστών, παρουσιάζονταν αποκλειστικά ως θρίαμβος της πολιτικής της κυβέρνησης: «Πετύχαμε οι εισροές μεταναστών να είναι λιγότερες από τις επαναπροωθήσεις». Μέχρι και τον Μαργαρίτη Σχοινά κουβάλησαν για να τους επαινεί και να τους συγχαίρει δημόσια. Τώρα, που αυξήθηκαν πάλι οι εισροές, φταίει η ΕΕ που δεν κάνει τίποτα, που δεν μας βοηθά! Άσε που ο Ν. Χριστοδουλίδης πάει Λίβανο και Αθήνα για το θέμα για να δρέψει τα έτοιμα από την προεργασία μέσω ΕΕ! Και να μας τα πουλήσει ως μεταξωτές κορδέλες από Δευτέρας… Οι επιτυχίες δικές μας, οι αποτυχίες της ΕΕ...

• … με τα μούσμουλα (2): Έχουμε συνηθίσει να στήνουμε στον τοίχο το ΑΚΕΛ για ευρωσκεπτικισμό. Τελικά, μπορεί να έχει μικρότερη δόση από πολλούς άλλους πολιτικούς χώρους. Πέρα από το ΕΛΑΜ, αν προσέξει κανείς τι λένε και πώς τοποθετούνται στελέχη και βουλευτές του ΔΗΚΟ, της ΕΔΕΚ, ακόμα και κάποιοι της ΔΗΠΑ, συνειδητοποιεί ότι ο αντιευρωπαϊσμός είναι βαθιά ριζωμένος στο πολιτικό σύστημα και στο πολιτικό προσωπικό της Κύπρου. Ακόμα και στον ΔΗΣΥ, εκτός από τη φωτεινή εξαίρεση του Κ. Πετρίδη, δεν υπάρχει ευρωκεντρικό προφίλ υποψηφίων. Επομένως, πώς ο αντιευρωπαϊσμός να μην είναι ριζωμένος και στην κοινωνία; Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, το να λες το στοιχειώδες, δηλαδή ότι το ευρωπαϊκό οικοδόμημα θέλει πολλές διορθώσεις και επισκευές, αλλά εξακολουθεί να είναι το καλύτερο σπίτι στην παγκόσμια γειτονιά, και ότι είμαστε τυχεροί που ζούμε μέσα σε αυτό, κάνει τους περισσότερους να σε βλέπουν με μισό μάτι.

• … με τα μούσμουλα (3): Πολιτικοί (και πολίτες;) μιας χώρας βυθισμένης στη διαφθορά και τη διαπλοκή, με κράτος που λειτουργεί καθολικά σχεδόν με όρους μπανανίας, χωρίς αποτελεσματικά συστήματα ελέγχου, αποκατάστασης, και δικαιοσύνης, πορεύονται στις ευρωεκλογές… Και αφού έχουν απορροφήσει δισεκατομμύρια από την ΕΕ (κάποια από τα οποία φαγώθηκαν από επιτήδειους), αφού σχεδόν οποιαδήποτε πρόοδος έχει γίνει τα τελευταία είκοσι χρόνια σε οποιονδήποτε τομέα οφείλεται στην «επιβολή» της από την ΕΕ, ένα από τα κριτήρια εκλογής θα είναι πόσο «επαναστατεί» ένας υποψήφιος για τα χάλια της Ευρώπης· πόσο «οργίζεται» για την «αδιαφορία της, για την κατοχή και τις αρχές και αξίες». Αυτοί είμαστε τελικά;