Γιατί το σχολείο περιφρονεί το μάθημα της Εξέλιξης;

«Έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος πρώτα περπάτησε όρθιος για να ελευθερώσει τα χέρια του για αυνανισμό».

- Λίλι Τόμλιν, Αμερικανίδα κωμικός, ηθοποιός

Όταν ήμουν μαθητής στο Παγκύπριο Γυμνάσιο τη δεκαετία του '50 κανένας καθηγητής σε κανένα μάθημα δεν μας ανέπτυξε τίποτα για τη θεωρία που διατύπωσε ο Δαρβίνος το 1859 στο μνημειώδες έργο του «Η Καταγωγή των Ειδών» (Origin of Species). Μόνο μια φορά ο καθηγητής των Θρησκευτικών μας ανέφερε ότι υπήρχε κάποιος «ανισόρροπος» (ναι, θυμάμαι τη λέξη, την άκουσα για πρώτη φορά) συγγραφέας ονόματι Δαρβίνος που έγραψε ότι ο άνθρωπος και ο πίθηκος είχαν κοινό πρόγονο. Το είπε, βέβαια, με χλευαστικό καγχασμό που αποσκοπούσε να γελοιοποιήσει τον Δαρβίνο, κάτι που πέτυχε πλήρως αφού το σκωπτικό σχόλιό του προκάλεσε έναν χείμαρρο γέλιου στην τάξη. Είναι δε αξιοσημείωτο ότι ο ίδιος ο καθηγητής μάς έλεγε ότι η Γη (και το υπόλοιπο Σύμπαν) δημιουργήθηκε πριν 7.500 χρόνια. Κάποιοι από εμάς που είχαμε διαβάσει εξωσχολικά βιβλία ότι οι δεινόσαυροι έζησαν πριν 200 εκατομμύρια χρόνια είχαμε τις αμφιβολίες μας αλλά δεν τολμούσαμε να τις εκφράσουμε ελεύθερα στην τάξη διότι θα είχαν αρνητικές επιπτώσεις στη βαθμολογία των Θρησκευτικών και, επομένως, στη γενική βαθμολογία.

Θα περίμενε κάποιος ότι σήμερα η όλη προσέγγιση στο θέμα της εξέλιξης θα ήταν εντελώς διαφορετική. Kι όμως! Στο γυμνάσιο ουδεμία μνεία γίνεται για την εξέλιξη, ούτε στο μάθημα της Βιολογίας, ενώ στο λύκειο διδάσκεται στην 3η τάξη η εξέλιξη στη Βιολογία που είναι όμως επιλεγόμενο μάθημα. Επομένως, η πλειονότητα των νέων μας που αποφοιτούν από το λύκειο πιστεύουν ότι προερχόμαστε από τον Αδάμ και την Εύα και μάλιστα θεωρούν τη διήγηση αληθινή κι όχι παραβολική ή συμβολική.

Οι μαθητές πρέπει να μάθουν για την εξέλιξη διότι είναι ταυτόχρονα γεγονός και θεωρία. Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι οι οργανισμοί έχουν αλλάξει ή εξελιχθεί κατά τη διάρκεια της ιστορίας της ζωής στη Γη. Και οι βιολόγοι έχουν εντοπίσει και διερευνήσει μηχανισμούς που μπορούν να εξηγήσουν τα κύρια πρότυπα αλλαγής. Τα στοιχεία για την εξέλιξη από τη μοριακή βιολογία είναι συντριπτικά και αυξάνονται γρήγορα. Επιπλέον, η γνώση της εξέλιξης χρησιμεύει ως ένας τρόπος εξέτασης του κόσμου που παρέχει βαθιά προγνωστική και επεξηγηματική δύναμη. Τέτοια γνώση μάς βοηθά να λύσουμε βιολογικά προβλήματα που επηρεάζουν τη ζωή μας. Υπάρχουν εξαιρετικά παραδείγματα αυτού στον τομέα της ιατρικής. Για να παραμείνουν ένα βήμα μπροστά από τις παθογόνες ασθένειες, οι ερευνητές πρέπει να κατανοήσουν τα εξελικτικά πρότυπα των οργανισμών που προκαλούν ασθένειες. Βέβαια, όπως σε κάθε άλλη επιστήμη, υπάρχει επιστημονική συζήτηση για ορισμένες πτυχές της εξέλιξης, αλλά καμία από αυτές τις συζητήσεις δεν κλονίζει τα θεμέλια αυτής της θεωρίας. Δεν υπάρχει άλλη επιστημονική εξήγηση που να μπορεί να εξηγήσει όλα τα πρότυπα στη φύση, μόνο μη επιστημονικές εξηγήσεις που απαιτούν μια θαυματουργή δύναμη, όπως ένας δημιουργός. Τέτοιες υπερφυσικές εξηγήσεις βρίσκονται έξω από την επιστήμη, η οποία δεν μπορεί ούτε να αποδείξει ούτε να διαψεύσει τα θαύματα. Η επιστήμη, και μόνο η επιστήμη, μάς παρέχει μια συναρπαστική περιγραφή και εξήγηση της μεταβαλλόμενης ζωής στη Γη.

Τι γίνεται τώρα στην Κύπρο; Γιατί δεν διδάσκεται και εδώ η θεωρία της εξέλιξης; Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι (α) το Υπουργείο Παιδείας ελέγχεται πλήρως από την Εκκλησία όσον αφορά τα μαθήματα Θρησκευτικών και Ιστορίας και (β) η Ορθόδοξη Εκκλησία απορρίπτει ρητά την εξελικτική θεωρία ως σύγκρουση με αυτό που θεωρούν ως βιβλική αλήθεια. Είναι γι' αυτό τον λόγο που τα μαθήματα των Θρησκευτικών και της Εξέλιξης δεν μπορούν να συνυπάρχουν. Το μάθημα των Θρησκευτικών είναι ένα κατηχητικό μάθημα, και, ως τέτοιο, καλλιεργεί ένα δόγμα με το σύνθημα «πίστευε και μη ερεύνα» που απενεργοποιεί πλήρως την κριτική σκέψη. Από την άλλη το μάθημα της Εξέλιξης είναι επιστημονικό, επομένως μη δογματικό με την έννοια ότι η επιστημονική γνώση είναι πάντα ανοιχτή σε αναθεώρηση με βάση νέα στοιχεία. Οι επιστημονικές θεωρίες και υποθέσεις δοκιμάζονται και τελειοποιούνται συνεχώς και δεν θεωρούνται απόλυτες αλήθειες.

Για να εισαχθεί το μάθημα της Εξέλιξης, θα πρέπει να αντικατασταθεί το μάθημα των Θρησκευτικών με εκείνο της Θρησκειολογίας, δηλαδή τη μελέτη της θρησκείας από κοσμική άποψη. Η διδασκαλία αυτού του μαθήματος θα επιτρέψει στους μαθητές να κατανοήσουν μια θρησκεία εκ των έξω, όχι ως πιστοί, αλλά από την ιστορική, κοινωνιολογική, ή ανθρωπολογική οπτική της. Θα είναι ένα μάθημα γνώσης των θρησκειών με την ιδιαίτερη παρουσίαση του πολιτισμικού ρόλου της Ορθοδοξίας στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Εν ολίγοις, η Θρησκειολογία είναι (κοινωνική) επιστήμη, κι όχι δόγμα όπως τα Θρησκευτικά.

Νομοτελειακά, οι απόψεις της Εκκλησίας για την προέλευση του ανθρώπου ενσταλάζουν στην κυπριακή κοινωνία και επηρεάζει μερικούς καθηγητές Φυσικών Επιστημών που υποστηρίζουν θρησκευτικές ερμηνείες του φυσικού κόσμου ή επικρίνουν τις προσωπικές πεποιθήσεις των μαθητών. Λόγω της δύναμης της Εκκλησίας δεν υπάρχει ουσιαστικά κανένας στην Κύπρο να υποστηρίξει τους καθηγητές να αντιστέκονται στις πιέσεις για προώθηση μη επιστημονικών απόψεων, ή για να εξαλείψουν τη μελέτη της εξέλιξης ή να παρερμηνεύσουν τη φύση της επιστήμης και τον τρόπο με τον οποίο απαντώνται ερωτήματα. Αυτή η επίδραση που έχει η Εκκλησία στην παιδεία μού θυμίζει τι είπε σε μια ομιλία της πριν μερικά χρόνια η Αρβελέρ, η κορυφαία βυζαντινολόγος: «Η Ελλάδα δεν γνώρισε Διαφωτισμό. Ποιος φταίει; Θα το πω, η Εκκλησία». Φευ! Το ίδιο ισχύει και για την Κύπρο.

Οικονομολόγος, κοινωνικός επιστήμονας