Καλή ίδια κι απαράλλαχτη νέα χρονιά

Ένας από τους ευφυέστερους ανθρώπους που πέρασαν από τον πλανήτη, ο διάσημος αστροφυσικός Stephen Hawking, συνήθιζε να λέει πως ευφυΐα είναι η δυνατότητα προσαρμογής στην αλλαγή. Και πράγματι, η δαρβινική απόδειξη της εξέλιξης των ειδών πιστοποιεί πως δεν επιβιώνουν τα πιο «έξυπνα» ή τα πιο δυνατά είδη, αλλά εκείνα που ανταποκρίνονται καλύτερα και προσαρμόζονται στις αλλαγές.

Την αλλαγή την οραματίζονται και την επιδιώκουν συνήθως οι νεότεροι σε ηλικία, ενώ οι μεγαλύτεροι τείνουν ιστορικά να ακολουθούν πιο συντηρητικές προοπτικές. Η δυναμική και το σθένος της νεότητας μετριάζονταν σχεδόν πάντα από τη μετριοπάθεια που παρήγε η εμπειρία – ίσως και η κόπωση – των μεγαλυτέρων.

Εδώ έχουμε ένα πρόβλημα: Τι κάνουν τα είδη – ευφυή ή όχι – όταν δεν έχουν μπροστά τους και γύρω τους αλλαγές στις οποίες θα πρέπει να προσαρμοστούν; Και τι κάνει ένας όχι νέος πια αλλά μεγαλύτερος άνθρωπος, όταν θέλει να δει στη χώρα του να αλλάζουν πράγματα προς το καλύτερο και δεν βλέπει κάτι τέτοιο;

Ποια αλλαγή;

Συνήθως, όταν προβάλλεται το αίτημα της αλλαγής, αυτό έχει και μια ταυτότητα, έναν προσανατολισμό. Στις μέρες μας, στο επίπεδο μιας χώρας, αυτό θα μπορούσε να είναι το αίτημα για ορατές αλλαγές στον τρόπο διοίκησης, στη διαφάνεια της λειτουργίας των θεσμών, στον έλεγχο των αυθαιρεσιών και στον περιορισμό των περιθωρίων αναξιοκρατίας και διαφθοράς. Ακόμη και στα πιο δύσκολα: Αλλαγές στο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, ενίσχυση των θεσμών του κράτους δικαίου, αλλά και των θεσμών κοινωνικής αλληλεγγύης και μείωσης των ανισοτήτων.

Για να κρίνει κανείς τις προοπτικές που υπάρχουν για αλλαγή θα πρέπει να δει πρώτα τη διαδρομή αυτών των ζητημάτων από το παρελθόν – έστω το πρόσφατο – μέχρι σήμερα. Και στη συνέχεια να διακρίνει αν μέσα στο πολύ πρόσφατο παρελθόν υπήρξαν πρωτοβουλίες ή προετοιμασίες που ενδέχεται να καρποφορήσουν μέσα στη νέα χρονιά.

Αναφορικά με τη διαδρομή, δεν είναι υπερβολή αν πούμε ότι οι μικρές αλλαγές που έγιναν τα τελευταία χρόνια έχουν τον χαρακτήρα του «πολύ λίγο, πολύ αργά». Όταν το περιβάλλον και οι απαιτήσεις αλλάζουν, οι τεχνολογίες γνωρίζουν έκρηξη, και επομένως οι δυνατότητες του καλού και του κακού αυξάνονται, τότε η σκάλα μεγαλώνει. Για να καλύψεις κάποια στιγμή την απόσταση που σε χωρίζει από την κορυφή, χρειάζεται να ανεβαίνεις πέντε τουλάχιστον σκαλοπάτια τον χρόνο. Όταν ανεβαίνεις δύο, είναι φαινομενικά πρόοδος, στην πράξη όμως είναι αποτυχία. Η απόσταση έχει ήδη γίνει πιο μεγάλη.

Ακόμη και στον τομέα της διαφθοράς, όπου υπήρξε σημαντική πίεση απ’ έξω και υπολογίσιμη απαίτηση από την κοινωνία, έχουν γίνει δυο βήματα (π.χ. Ανεξάρτητη Αρχή κατά της Διαφθοράς, αποδοχή ξένης τεχνογνωσίας), αλλά δεν αρκούν. Όχι μόνο γιατί τα δύο δεν είναι πέντε, αλλά και επειδή αυτά τα δύο έγιναν με τρόπο αρκετά «αποστειρωμένο». Με τρόπο που να μην διασφαλίζεται η μελλοντική ανάπτυξή τους και η διεύρυνση της αποδοτικότητάς τους τα επόμενα χρόνια.

Αν από την άλλη κοιτάξουμε την τελευταία χρονιά, για να εντοπίσουμε τυχόν προετοιμασία του εδάφους για αλλαγές μέσα στο 2024, και πάλιν δεν θα δούμε κάτι αξιόλογο. Όσο καλοπροαίρετοι και να είμαστε. Κανένα σημαντικό νομοσχέδιο δεν είναι στα σκαριά. Και κανένα «επίτευγμα» του 2023 δεν εγγυάται κάτι για τη νέα χρονιά. Τι θα φέρει την αλλαγή; Η προοπτική νέας ενδιάμεσης συμφωνίας για την ΑΤΑ, και τα 17 ευρώ αύξηση του κατώτατου μισθού; Ή η συμφωνία κυβέρνησης και κομμάτων για τη διανομή των δ.σ. των ημικρατικών, και οι συναλλαγές των κομμάτων για την κατανομή υποψηφίων δημάρχων;

Αλλαγή προς τα πίσω

Υπάρχουν ενδείξεις ότι σε κάποιους τομείς έχουμε οπισθοδρόμηση, η οποία εγγυάται στην καλύτερη περίπτωση ένα 2024 ίδιο με το 2023:

1. Η αποδοτικότητα της ευρύτερης διοίκησης έχει υποχωρήσει. Υπάρχει κάποιο υπουργείο (με εξαίρεση ίσως κάποιες κινήσεις του Εσωτερικών στο μεταναστευτικό), όπου να συγκρίνεται θετικότερα το σήμερα σε σχέση με το πέρσι τέτοια εποχή; Ποιος σημερινός υπουργός έχει πετύχει ποσοτικά περισσότερα και ποιοτικά σημαντικότερα πράγματα, συγκρινόμενος με ένα έτος δουλειάς του προκατόχου του;

2. Οι αστοχίες είναι πιο συχνές. Εκτός από τη σχεδόν μηδενική παραγωγικότητα των υπουργείων, έχουν αυξηθεί κατακόρυφα και οι αστοχίες στους χειρισμούς. Παλινδρομήσεις, διαρκείς αυτοαναιρέσεις (ή διαψεύσεις από ενδιαφερόμενους), αποφάσεις που ρίχνουν κάθε τρεις και λίγο την μπάλα στην κερκίδα. Ας φέρουμε στο μυαλό μόνο τα της ενεργειακής πολιτικής, τα φωτοβολταϊκά, και τα της Chevron· τα της γεωργίας-κτηνοτροφίας και του χαλλουμιού, τα του κλιματισμού και της βίας στα σχολεία· είναι αρκετά. Δεν χρειάζεται να πάμε πιο μακριά, π.χ. στα αυτογκόλ στην εξωτερική πολιτική, στο ανέκδοτο «Αμάλθεια», ή στον εφιάλτη Τρίκωμο-Βουκολίδα-Καζιβερά.

3. Η δύναμη της κριτικής έχει εξασθενήσει. Στην Κύπρο συνηθίζουμε να θεωρούμε την κριτική κάτι δυσάρεστο, ή το αποτέλεσμα παθογένειας. Έτσι όπως μας αρέσει σε όλα να στρογγυλεύουμε τις γωνίες και το «δε βαριέσαι αδελφέ», βλέπουμε με μισό μάτι όσους ασκούν κριτική σε κάποιαν από τις τρεις εξουσίες. Όμως, η κριτική είναι απαραίτητο εργαλείο βελτίωσης της λειτουργίας των εξουσιών. Αυτή η κριτική ήταν πενιχρή απέναντι στην προηγούμενη διακυβέρνηση, είναι όμως ακόμη πιο πενιχρή απέναντι στη σημερινή. Επειδή ο έλεγχος μεγάλης μερίδας των ΜΜΕ είναι ακόμη πιο ασφυκτικός, αλλά και επειδή η σημερινή αντιπολίτευση ασκεί πολύ αναιμική κριτική – για λόγους που είναι εξόφθαλμοι και τους έχουμε ξαναπεί – έστω κι αν τυπικά τουλάχιστον αποτελείται από τα δύο μεγαλύτερα κόμματα. Ασθενέστερη και πιο επιφανειακή κριτική σημαίνει περισσότερα λάθη, αυθαιρεσίες και αστοχίες από τις εξουσίες.

4. Το μερίδιο της επικοινωνίας στην πολιτική έχει αυξηθεί. Πάντοτε η εικόνα διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στην πολιτική. Το 2023 όμως έχει γίνει κυρίαρχος παράγοντας πολιτικής. Υποκαθιστά σταθερά σχεδόν ολόκληρη την ουσία. Το βασικό μήνυμα και την πρωτοβουλία γι’ αυτό τα χρωστάμε στον ανώτατο άρχοντα· ακριβέστερα, στον άρχοντα των ψαλιδισμένων κορδέλων. Επειδή δε αυτή η ίωση είναι μεταδοτική, βλέπουμε τον τελευταίο καιρό μια σημαντική αύξηση της έμφασης στην επικοινωνιακή πολιτική από όλους τους φορείς εξουσίας. Και όσο η ουσία υποχωρεί, τόσο αυξάνεται η ανάγκη το κενό της να καλυφθεί με ακόμη πιο φαντεζί επικοινωνιακές τακτικές. Και πάει λέγοντας.

Με δεδομένα τα πιο πάνω, θα είμαστε τυχεροί αν το 2024 είναι ίδιο με το 2023. Για θετικές αλλαγές και βελτιώσεις, ούτε λόγος! Επομένως, στο αρχικό ερώτημα «τι κάνει ο άνθρωπος όταν δεν υπάρχουν αλλαγές για να προσαρμοστεί σε αυτές;», η απάντηση ίσως να είναι «να προσαρμοστεί στην απουσία αλλαγών». Δεν ξέρω πόσο «έξυπνο» είναι αυτό. Πάντως, σίγουρα πολύ παράδοξο και δύσπεπτο είναι.

Καλή χρονιά. Ή, όπως έλεγε παλιά - προ PISA - ένας μορφωμένος νεαρός, «Ευτυχισμένος ο καινούργιος έτος»!

Το καλάθι

• …με τα δώρα (1): Τελευταία έφτασαν σ’ εμένα αρκετά σπουδαία βιβλία. Μπορεί η γνώση να πλημμυρίζει το διαδίκτυο, όμως ένα καλό βιβλίο πάντα θα έχει τη θέση του στη ζωή μας. Από τις μεταφράσεις «ξένων» συγγραφέων στα ελληνικά ξεχωρίζω δύο: Το «MANIAC» του Μπένχαμιν Λαμπαντούτ. Ένα περιβόλι σκέψεων και γνώσεων φτιαγμένο γύρω από τη συναρπαστική ζωή και προσωπικότητα του Γιάνος φον Νόυμαν. Του ανθρώπου που ξεπερνούσε σε ευφυΐα τον Άινσταϊν και στον οποίο χρωστάμε πολλά· από τα σύγχρονα μαθηματικά μέχρι τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

• …με τα δώρα (2): Το δεύτερο είναι «Η μεγάλη αφήγηση» του Johann Chapoutot. Μέσα από την ανάλυση της ανάγκης του ανθρώπου για μεγάλες αφηγήσεις, μύθους και αφηγήματα, αλλά και μέσα από τα παραδείγματα και την ιστορική προσέγγιση, μας πείθει ότι ένας νέος Χαράρι γεννιέται. Κινούμενος με επιστημοσύνη, αλλά χωρίς τους περιορισμούς των στενών ιδεολογικών δεσμεύσεων, μας βοηθά να δούμε την Ιστορία και τη σημερινή πραγματικότητα με άλλα χρώματα.

• …με τα δώρα (3): Οι μεγάλοι επιστήμονες και οι συγγραφείς μας κάνουν διαρκώς πλούσια δώρα. Ας μας κάνει ένα και το ηγετικό μας πολιτικό προσωπικό: Για το Κυπριακό δεν θα κάνετε τίποτα, το ξέρουμε. Κάποιοι θα κάνετε πολλά, για να μη γίνει τίποτα. Επίσης, το ξέρουμε. Όμως, αυτήν τη χρονιά, που έχουμε τα πενηντάχρονα της εισβολής, λυπηθείτε μας. Πέστε όσο λιγότερα μεγάλα λόγια μπορείτε. Όσο λιγότερες φανφάρες για δίκαιες λύσεις, δεν ξεχνούμε, και αρχές και αξίες γίνεται. Ενοχλήστε όσο λιγότερο μπορείτε τις λέξεις. Κάντε μας τη χάρη!