Τα υπόγεια τούνελ

Οι υπόγειες σήραγγες χρησιμοποιούνταν για στρατιωτικούς σκοπούς στην αρχαιότητα και στα μεσαιωνικά χρόνια. Ήταν ένας τρόπος αιφνιδιασμού του εχθρού· με το να εμφανιστείς μέσα ή πίσω από τις γραμμές του, χωρίς να σε περιμένει.

Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, προκειμένου να αντιμετωπίσουν αυτόν τον κίνδυνο, οι στρατιώτες του Παλαιολόγου και του Ιουστινιάνη γέμισαν τα πιθανά σημεία εμφάνισης του εχθρού, μέσα στην πόλη, με ξύλινα βαρέλια. Πάνω σε αυτά έβαζαν κόσκινα, όπου τοποθετούσαν μπιζέλια· ή πλατιά δοχεία, όπου τοποθετούσαν νερό. Εκεί που τα μπιζέλια «χόρευαν» περισσότερο, ή το νερό έκανε τους μεγαλύτερους κυματισμούς, από κάτω ήταν το αναμενόμενο άνοιγμα του τούνελ. Μόλις αυτό άνοιγε, έχυναν μέσα πυρίτιδα και κατρά, και έβαζαν φωτιά.

Χρήση αιφνιδιασμού ή διαφυγής είχαν και τα τούνελ που σκάβονταν στα νεότερα χρόνια. Από τις φυλακές του 17ου αιώνα, μέχρι τον πόλεμο του Βιετνάμ. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και επί Ψυχρού Πολέμου, τα τούνελ απέκτησαν και νέα χρήση, πιο «επίσημη»: Χρησιμοποιούνταν για προστασία πολιτικών, στρατιωτικών, και υποδομών από πιθανή επίθεση του εχθρού.

Η Χαμάς εφάρμοσε έναν συνδυασμό των πιο πάνω χρήσεων.

Τα «τούνελ»

Πολύ συχνά, αν όχι πάντα, η συμπεριφορική αντανάκλαση πρακτικών ενεργειών είναι εξίσου ισχυρή και συνηθισμένη.

Για παράδειγμα, η υπόγεια και παρασκηνιακή συνεννόηση, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, είναι ένα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο, σε όλα τα επίπεδα. Είναι πρακτική την οποία εφαρμόζουν πολλοί -αν όχι οι περισσότεροι- στην καθημερινότητα, στην εργασία κ.λπ. Είναι μια συνηθισμένη πρακτική και στην πολιτική, με την ευρεία έννοια.

Συνήθως, μάλιστα, τα υπόγεια τούνελ στο μεταφορικό επίπεδο φτιάχνονται πιο επιδέξια από όσους δεν έχουν πείρα στις κυριολεκτικές υπόγειες σήραγγες. Το 1453, υπόγεια τούνελ έσκαβαν οι Οθωμανοί εναντίον των Βυζαντινών. Αμέσως μετά την κατάληψη της Πόλης από τον Μωάμεθ τον Β΄, υπόγεια τούνελ μεταφορικά έφτιαχναν κυρίως οι κατακτημένοι.

Ο Μωάμεθ έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη θέση του Πατριαρχείου. Κατάργησε το Σερβικό και το Βουλγαρικό, επειδή ήθελε να συνομιλεί μόνο με έναν εκπρόσωπο των ορθοδόξων. Διατήρησε μάλιστα τον βυζαντινό θεσμό της επικύρωσης της εκλογής του Οικουμενικού Πατριάρχη από τον αυτοκράτορα. Αυτό έκανε τη θέση του Οικουμενικού Πατριάρχη εξαιρετικά σημαντική, αφού εκτός από θρησκευτικές είχε τώρα και πολιτικές και οικονομικές εξουσίες.

Τότε ήταν που άρχισε το σκάψιμο των υπόγειων «τούνελ»: Αμέσως μετά την εκλογή ενός Πατριάρχη, πάντα ένας άλλος επίδοξος πλησίαζε τον Σουλτάνο, με πολλά και πανάκριβα δώρα· διέβαλλε τον εκλεγέντα, και έπειθε τον σουλτάνο να παύσει τον εκλεγέντα και να προκηρύξει νέα εκλογή. Το αποτέλεσμα ήταν το φαινόμενο της λεγόμενης «αλλαξοπατριαρχίας». Από το 1453 μέχρι το 1900 είχαμε 159 εναλλαγές πατριαρχών. Δηλαδή, κατά μέσο όρο κάθε θητεία διαρκούσε λιγότερο από τρία χρόνια. Πολλές φορές, ο ίδιος ο απομακρυνθείς επανερχόταν δριμύτερος και ανακτούσε τον θρόνο. Ο Γρηγόριος ο Ε’ που απαγχονίστηκε το 1821, εκτελούσε ήδη την τρίτη θητεία του! Από όλους τους πατριάρχες αυτά τα 450 χρόνια, μόνον 22 πέθαναν ενόσω ήταν στον θρόνο.

Όπως τα πραγματικά τούνελ, έτσι και τα «τούνελ» έχουν τις αλυσιδωτές επιπτώσεις τους. Οι πατριάρχες ανέρχονταν στον θρόνο καταχρεωμένοι από τις δωροδοκίες. Για να κάνουν απόσβεση εφάρμοζαν την ίδια τακτική με την εκλογή μητροπολιτών, επισκόπων κλπ., με αποδέκτες των δωροδοκιών τον εαυτό τους αυτήν τη φορά. Έτσι, το φαινόμενο μεταδόθηκε σε όλη την ιεραρχία. Επίσης, εφάρμοσαν τις λεγόμενες «ζητείες», δηλαδή εράνους ανάμεσα σε όλους τους πιστούς, με την περιφορά εικόνων, ενδυμάτων, υποδημάτων και οστών αγίων ανά την επικράτεια.

Η πιο κερδοφόρα διαδικασία ήταν η επέκταση της πώλησης συχωροχαρτιών, που γινόταν και πριν την άλωση. Αρχικά χειρόγραφα, και στη συνέχεια τυπωμένα με κενό τον χώρο του ονόματος του πιστού, πωλήθηκαν εκατομμύρια μέσα σε μισή χιλιετία. Ήταν διαβαθμισμένα ανάλογα με την τιμή. Τα πιο ακριβά είχαν και χρυσόσκονη. Συχνά χρησιμοποιούνταν και ως αντιμισθία για παρεχόμενες εργασίες ή υπηρεσίες. Η διαδικασία ήταν τόσο κερδοφόρα, που τη μιμήθηκαν και τα υπόλοιπα πατριαρχεία. Το τελευταίο ορθόδοξο συγχωροχάρτι στην Ιστορία πωλήθηκε από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, το 1957.

Τα πολιτικά «τούνελ»

Στην πολιτική ζωή είναι συνηθισμένη διαδικασία η χρήση των υπόγειων «τούνελ», σε όλες τις χώρες. Το παρασκήνιο, οι αλληλοδεσμεύσεις και οι αμοιβαίες εξυπηρετήσεις είναι η μια χρήση τους. Μια άλλη είναι πιο κοντινή στην τακτική της στρατιωτικής χρήσης των κυριολεκτικών τούνελ. Πολύ συχνά, οι υπόγειες διαδρομές λειτουργούν ως υποσκαπτικές του εχθρού: Στοχεύουν στην καταστολή μιας οποιασδήποτε πρωτοβουλίας ή προσπάθειας για να αλλάξει κάτι προς το καλύτερο.

Για παράδειγμα, στο κυπριακό Κοινοβούλιο είναι μια συνήθης τακτική το να αλλοιώνεται στη γένεσή της μια πρωτοβουλία θεσμοθέτησης κανόνων χρηστής διοίκησης, από τις ίδιες τις επιτροπές, πριν το θέμα φτάσει στην ολομέλεια. Πρόσφατα, τέτοια παραδείγματα για ζητήματα που αφορούν τη διαφάνεια, τον ρόλο των θεσμών (π.χ. των προνομίων του Γενικού Εισαγγελέα) είναι κλασικές περιπτώσεις υπόγειων διασυνδέσεων μέσα από δαιδαλώδεις «σήραγγες» συμφερόντων.

Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι υπόγειες «σήραγγες» λειτουργούν στην πολιτική ζωή όλων των χωρών. Υπάρχει όμως ένας κατάλογος από κριτήρια που καθιστά το πρόβλημα διαχειρίσιμο ή ανεξέλεγκτο:

• Η έκταση: Είναι ένα πράγμα οι υπόγειες διαδρομές να λειτουργούν σε κάποιο βαθμό και κάποια επίπεδα, και άλλο να είναι παντού ο κανόνας. Στην κυπριακή πολιτική ζωή είναι ο κανόνας.

• Το βάθος: Στην κυπριακή πολιτική ζωή τα «τούνελ» εισχωρούν βαθιά στο έδαφος και αγγίζουν δραστηριότητες και πρόσωπα της κορυφής, σε βαθμό που το κράτος δικαίου στην επιφάνεια να παραμένει ένα άδειο κτίσμα, χωρίς θεμέλια.

• Τα θεσμικά περιθώρια: Σε ένα κράτος δικαίου οι θεσμοί, οι νόμοι-κανόνες, και ο έλεγχος των λειτουργιών αφήνει πολύ μικρά περιθώρια για υπόγειες διαδρομές. Στην Κύπρο κανένα από τα τρία δεν μπορεί να θεωρηθεί επαρκές.

• Τα συνταγματικά περιθώρια: Το κυπριακό Σύνταγμα όπως διαμορφώθηκε από το 1964 και μετά είναι γεμάτο αντιφάσεις, συγκρούσεις, και κενά (ιδιαίτερα αναφορικά με τις αρμοδιότητες, τις εξουσίες, και τις υποχρεώσεις των θεσμών).

• Η κοινωνική κουλτούρα: Η εξηντάχρονη παράδοση ανοχής -με πρόσχημα το «δίκαιο της ανάγκης»- δημιούργησε ήθος και έθος μέσα στην κυπριακή κοινωνία - όχι μόνο στο πολιτικό και πολιτειακό προσωπικό. Έτσι, η κοινωνική απαίτηση για διαφάνεια, εντιμότητα, και λειτουργικότητα, παραμένει θεωρητικά υψηλή αλλά πρακτικά ασθενής. Γι’ αυτό και εύκολα διαχειρίσιμη, με επικοινωνιακά τεχνάσματα.

Επομένως, όλα συνηγορούν στην Κύπρο στο να μεταφέρεται το κύριο βάρος των κοινωνικών σχέσεων και των πολιτικών λειτουργιών από το επίγειο στο υπόγειο επίπεδο. Γι’ αυτό και είναι δύσκολο, χωρίς τολμηρές, αποφασιστικές, και έντιμες θεσμικές κινήσεις (ακόμη και με αλλαγή του Συντάγματος) να επιτευχθεί οτιδήποτε.

Το καλάθι

• … με την PISA (1): Η υπουργός Παιδείας, ως νεοδιόριστη στη θέση, εξεμάνη με τα αποτελέσματα της έρευνας και εξήγγειλε ριζικές μεταρρυθμίσεις. Στοίχημα: Σε τρία χρόνια που θα έχουμε τα ίδια και χειρότερα αποτελέσματα θα πάθει γλωσσοδέτη. Γιατί οι ριζικές μεταρρυθμίσεις δεν γίνονται με «πρωτόκολλα» και θεωρητικές προσεγγίσεις τύπου Παιδαγωγικού Ινστιτούτου που διηύθυνε για χρόνια. Τα προβλήματα είναι συγκεκριμένα. Μπορεί να καθιερώσει καθολικά τα ολοήμερα σχολεία; Μπορεί να αλλάξει ριζικά τα ωρολόγια και αναλυτικά προγράμματα, χωρίς φοβίες απομάκρυνσης από την παράδοση; Μπορεί να αναβαθμίσει ριζικά, ποσοτικά και ποιοτικά, την τεχνική-επαγγελματική εκπαίδευση; Μπορεί να καθιερώσει εναλλακτικά σχολεία και διεξόδους της προκοπής για το 2-3% των παιδιών με ακραία αποκλίνουσα συμπεριφορά, ψυχιατρικής φύσης; Δεν μπορεί!

• … με την PISA(2): Όσοι ονειρεύονται εσθονικά και σιγκαπουριανά μοντέλα να ξέρουν ότι δεν φυτρώνουν καρπούζια στο Έβερεστ, όσο καλό σπόρο και να φυτέψεις. Από μια κοινωνία με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (απείθεια στο κράτος, διαπλοκή και διαφθορά μεγάλης κλίμακας, απουσία θεσμών διαχείρισης της ακραία αποκλίνουσας συμπεριφοράς, συμφεροντολογικό γονεϊκό υπερπροστατευτισμό) βγαίνουν τα αντίστοιχα παιδιά. Κάποια μπορεί κάπως να τα βελτιώσει ένα εκπαιδευτικό σύστημα. Όχι όσα και όσο πιστεύουμε.

• … με την PISA(3): Συνηθίσαμε να κοιτάμε προς τους εκπαιδευτικούς ως κύριους υπαίτιους. Καμία διάθεση υπεράσπισής τους, αλλά αυτοί είναι το μικρότερο πρόβλημα. Τα τελευταία 8-10 χρόνια τα σχολεία γέμισαν με νέους εκπαιδευτικούς που πέρασαν τις πολύ δύσκολες εξετάσεις, ακόμη και στον παιδαγωγικό τομέα. Στην πλειονότητά τους είναι υπερ-προσοντούχοι και σχεδόν εργασιομανείς. Η ποιότητα του εκπαιδευτικού πληθυσμού άλλαξε προς το θετικότερο, σημαντικά. Αυτοί οι νέοι όμως μένουν έκπληκτοι με το πόσο άοπλοι και εκτεθειμένοι αφήνονται μέσα στο εκπαιδευτικό μας σύστημα.