Περί βλακείας

"Ακόμα και οι θεοί μάταια αγωνίζονται ενάντια στην ηλιθιότητα." Αυτή η ρήση ανήκει στον Γερμανό φιλόσοφο Σέλερ. Η ελληνική γλώσσα έχει μια παρόμοια έκφραση: "Η βλακεία είναι αήττητη!"

Ένας από τους πρώτους που έγραψε για το θέμα ήταν ο Αυστριακός συγγραφέας Robert Musil. Σε μια διάλεξη για τη βλακεία που έδωσε στη Βιέννη το 1937, ισχυρίζεται, ότι ο απλός άνθρωπος δεν θέλει να φαίνεται ούτε ηλίθιος ούτε ευφυής. Διότι, ιδιαίτερα σε μη δημοκρατικά καθεστώτα, υποφέρουν τόσο οι ευφυείς όσο και οι βλάκες. Η εξουσία ανέχεται την εξυπνάδα, μόνο αν την υπηρετεί. Αν όμως κάποιος είναι έξυπνος και αποτελεί απειλή για την εξουσία, τότε χαρακτηρίζεται "αλαζόνας" ή "θρασύς". Οι βλάκες, μπορεί να μην θεωρούνται επικίνδυνοι για τον εξουσιαστή, αλλά τους περιμένουν άλλα ... Η βλακεία του υπηκόου «διεγείρει τα σαδιστικά ένστικτα του ηγεμόνα».. Αυτό που απομένει είναι να ακολουθήσουν τη συμβουλή του Επίκουρου: "Λάθε Βιώσας", δηλαδή "ζήσε κρυφά".

Βεβαίως, όπως ξέρουμε από την Αρχαία Ελλάδα, όποιος "ζει κρυφά", δηλαδή δεν συμμετέχει ενεργά στη δημόσια ζωή, ονομαζόταν "ιδιώτης". Από εκεί προέρχεται και η λέξη "Idiot", που σημαίνει "ηλίθιος" σε ευρωπαϊκές γλώσσες.

Ο Robert Musil προσελκύει την προσοχή μας σε έναν ιδιαίτερο τύπο βλακείας που συναντάμε ευρέως στις σύγχρονες κοινωνίες, όταν ο άνθρωπος μιλάει ως όχλος. Με το που ανήκει σε ένα έθνος ή ένα κόμμα κομπάζει και μιλάει με το "εμείς" αντί το "εγώ". Προφανώς ο Musil αντιλαμβάνεται ότι όταν ταυτιζόμαστε τυφλά με ένα έθνος ή ένα πολιτικό κόμμα, χάνουμε την ικανότητά μας για κριτική σκέψη. Σχεδόν 90 χρόνια μετά τον Robert Musil, το 2022, η Heidi Kastner, στο βιβλίο της "Dummheit" (Ηλιθιότητα), παραπέμπει την έλλειψη σωστής κρίσης ως βασική αιτία της βλακείας.

Όσοι έχουν χαμηλή αντιληπτική ικανότητα, όσοι είναι τεμπέληδες στη σκέψη, όσοι αρνούνται να μάθουν, όσοι αρνούνται τα δεδομένα, όσοι εμμένουν σε υποσυνείδητες αντιλήψεις παρόλο που βλέπουν τα δεδομένα, όσοι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας, όσοι είναι έξυπνοι αλλά δεν αναπτύσσουν συναισθηματική νοημοσύνη και όσοι δεν μπορούν να δείξουν ενσυναίσθηση, περιλαμβάνονται στην κατηγορία της βλακείας.

Εγώ, θα ήθελα να εστιάσω την προσοχή μου σε όσους είναι τεμπέληδες στη σκέψη και σε όσους αρνούνται να μάθουν, δηλαδή, σε όσους φοβούνται τη μάθηση.

Όσοι είναι τεμπέληδες στη σκέψη αναθέτουν τη σκέψη σε άλλους και καθοδηγούνται από αυτούς. Ως εκ τούτου, δεν μπορούν να κρίνουν σωστά. Σε αυτό το σημείο, θέλω να υπενθυμίσω, ότι η Hannah Arendt, στο έργο της "Η κοινοτοπία του κακού", μιλώντας για τον Adolf Eichman, τον επικεφαλής του σχεδίου εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης, τονίζει ότι "αυτό το άτομο δεν είναι ένα τέρας, αλλά κάποιος που ξέχασε να σκέφτεται".

Όσο για αυτούς που φοβούνται τη μάθηση, η Kastner ισχυρίζεται ότι λόγω φόβου ή ενοχής αρνούνται να μάθουν. Φοβούνται την αμφισβήτηση των πεποιθήσεων τους, για τις οποίες είναι απόλυτα βέβαιοι. Ιδιαίτερα, σε περιόδους μεγάλων κρίσεων, αναταραχών και μετασχηματισμών, γαντζώνονται στις απόλυτες αλήθειες τους.

Όσοι είναι έξυπνοι αλλά στερούνται συναισθηματικής νοημοσύνης και ενσυναίσθησης, ανήκουν επίσης στην κατηγορία της βλακείας. Η Heidi Kastner διαχωρίζει την ενσυναίσθηση σε δύο: σε νοητική και συναισθηματική. Η ικανότητα νοητικής ενσυναίσθησης μας βοηθά μεν να κατανοήσουμε τη συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι άλλοι, αλλά δεν αποτελεί εγγύηση ότι πράγματι συμπάσχουμε μαζί τους ή ότι αναπτύσσουμε τάσεις συμπόνιας και αλληλεγγύης. Ακόμα χειρότερα, όσοι έχουν νοητική ενσυναίσθηση μπορούν να εκμεταλλευτούν ορθολογικά την συναισθηματική κατάσταση των άλλων. Για παράδειγμα, λαϊκιστές πολιτικοί, όπως ο Τραμπ, βασίζουν τις πράξεις τους στη συναισθηματική κατάσταση των άλλων και τους εκμεταλλεύονται.

Σε αντίθεση με αυτούς τους "εμπόρους" συναισθημάτων, όσοι έχουν συναισθηματική ενσυναίσθηση, δηλαδή όσοι προσπαθούν να κατανοήσουν τους άλλους μπαίνοντας στη θέση τους, δεν περιμένουν κανένα αντάλλαγμα. Εδώ, η ενσυναίσθηση είναι μια αρετή που καθιστά ένα άτομο ανθρώπινο και αποτελεί αξία από μόνη της.

Υπάρχουν και άλλοι που αρνούνται πεισματικά να αποδεχθούν τα δεδομένα. Ενώ τους βάζεις δεδομένα μπροστά στα μάτια τους, τα υπόγεια ρεύματα στο υποσυνείδητό τους, τους οδηγούν στο παραμύθιασμά τους.

Η Kastner παραπέμπει και στο βιβλίο του Carlo Cipolla "Οι βασικοί νόμοι της ανθρώπινης βλακείας" ("The Basic Laws of Human Stupidity"). Σε αυτό το έργο, ο Cipolla αναφέρει ότι βλάκας είναι κάποιος που βλάπτει τους άλλους χωρίς να κερδίζει κάτι για τον εαυτό του. Εκείνους που βλάπτουν τους άλλους για τα δικά τους οφέλη τους αποκαλεί "κλέφτες". Φυσικά, δεν επαινεί αυτούς τους ανθρώπους, αλλά δεν τους θεωρεί και ανόητους. Τονίζει ότι μια έξυπνη στάση είναι μια στάση που ωφελεί όλα τα μέρη. Ο Cipolla υπογραμμίζει ότι βλάκες, ιδιαίτερα στις δημοκρατίες, συχνά βλάπτουν πολλούς με τη ψήφο τους.

Το συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι ο σώφρων άνθρωπος είναι αυτός που με την ψήφο του δεν ενισχύει ούτε τους «κλέφτες», αλλά ούτε και τους δημαγωγούς-λαϊκιστές.