Eκκλησία και επιστήμη

Στον ενθρονιστήριο λόγο του, ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Γεώργιος την π. Κυριακή προσπάθησε να μας πείσει ότι «οι θέσεις της επιστήμης δεν έρχονται ποτέ σε αντίθεση προς την Εκκλησία. Η επιστημονική γνώση δεν μπορεί με κανένα τρόπο να είναι λόγος για την άρνηση του Θεού». Συμμερίζεται όμως την άποψη του Αρχιεπισκόπου ο επιστημονικός κόσμος, ή, τουλάχιστον, η πλειοψηφία των επιστημόνων; Η σύντομη απάντηση είναι «όχι»! Και αυτό το λέει, μεταξύ άλλων, και ο Νομπελίστας στη Χημεία, Herbert A. Hauptman (αναφέρομαι στον Hauptman καθότι ο Γεώργιος σπούδασε, αρχικά, Χημεία).

Ας δούμε με αντικειμενικό φακό αν η θρησκεία και η επιστήμη είναι συμβατές. Όπως όλοι γνωρίζουμε, η θρησκεία και η επιστήμη προσφέρουν εξηγήσεις για την ύπαρξη της ζωής και του σύμπαντος. Ενώ η επιστήμη βασίζεται σε ελεγχόμενα εμπειρικά στοιχεία και παρατήρηση, η θρησκεία βασίζεται στην υποκειμενική πίστη σε έναν δημιουργό. Κατά τη θρησκεία, μόνο μια εξήγηση είναι σωστή και οτιδήποτε άλλο πρέπει να απορριφθεί. Κοντολογίς, η θρησκεία είναι δόγμα από το οποίο κανένας πιστός δεν πρέπει να παρεκκλίνει. Σε αντίθεση με τη θρησκεία, η επιστήμη απαιτεί εξηγήσεις και τεκμήρια. Κανένα τεκμήριο δεν υπάρχει για έναν δημιουργό έξω από το μυαλό των πιστών (αν υπήρχε δεν θα είχε κανένα άθεο στη Γη), ενώ τα τεκμήρια για την εξέλιξη και την προέλευση της ζωής και του ανθρώπου υπάρχουν και αυξάνονται καθημερινά. Μπροστά σε αυτά τα αδιάψευστα στοιχεία, η πίστη σε μια θεότητα δεν είναι πιο βιώσιμη από την πίστη σε κάτι εξωπραγματικό.

Υπήρξαν και υπάρχουν πολλές συγκρούσεις επιστήμης και Εκκλησίας. Το πιο, ίσως, χτυπητό παράδειγμα είναι το δράμα που έζησε ο Γαλιλαίος τον 17ο αιώνα που καταδικάστηκε από την Καθολική Εκκλησία σαν αιρετικός επειδή ισχυρίστηκε ότι Ήλιος γυρίζει γύρω από τη Γη κι όχι το αντίθετο, όπως καθαρά υπονοεί η Αγία Γραφή. Βέβαια, μετά κάποιους αιώνες, το 1992, η Καθολική Εκκλησία τού ζητάει συγγνώμη και αποδέχεται επίσημα ότι... η Γη γυρίζει! Αλλά και πρόσφατα βιώσαμε μια σύγκρουση επιστήμης-Εκκλησίας. Ο ΠΟΥ (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας), που στελεχώνεται από επιφανείς επιστήμονες, ανακήρυξε το 2020 την Covid-19 ως πανδημία. Πολλοί όμως ιεράρχες στηn Κύπρο και Ελλάδα, δηλαδή ένα σημαντικό τμήμα της Εκκλησίας, αρνήθηκαν να παραδεχτούν ότι υπάρχει τέτοια πανδημία και γι΄αυτό, για αποκλειστικά θρησκευτικούς λόγους, περιφρόνησαν τους νόμους και δεν έπαιρναν στοιχειώδη μέτρα για να μην μεταδοθεί ο ιός, ενώ έλεγαν στους πιστούς ότι ο εμβολιασμός δεν είναι αναγκαίος. Για παράδειγμα, ο μητροπολίτης Μόρφου κήρυττε, την ώρα που πέθεναν δίπλα μας άνθρωποι από την πανδημία, ότι λίγο έως πολύ κορωνοϊός δεν υπάρχει και ότι, εν πάση περιπτώσει, αντιμετωπίζεται με «προσευχή και μετάνοια» κι όχι με εμβόλια. Η άρνηση των ιεραρχών να εμβολιαστούν δεν είναι μόνο κυπριακό ή ελληνικό φαινόμενο. Ισχυρά αντεμβολιαστικά κινήματα, που οι αντιρρήσεις τους ήταν καθαρά θρησκευτικές, εκδηλώθηκαν και σε χώρες όπως στη Ρουμανία, στη Βουλγαρία και αλλού με την ανοχή της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Ένα παρεμφερές θέμα που πρέπει να απασχολεί όλους μας, αλλά κυρίως τον εκπαιδευτικό κόσμο, είναι η εμμονή από την Εκκλησία και από το υποταχθέν υπ’ αυτής Υπουργείο Παιδείας στα λεγόμενα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη, τα οποία, μας λένε, πρέπει να είναι η πυξίδα αγωγής και παιδείας. Πιο καταστροφική φόρμουλα εξόντωσης της κριτικής σκέψης δεν μπορεί να υπάρξει. Ενώ το ελληνικό πνεύμα συμβολίζει την επιστήμη, την ελεύθερη σκέψη, την έρευνα, την αμφισβήτηση, την παρουσίαση στοιχείων και αποδείξεων, ο Χριστιανισμός, ως δόγμα που είναι, καταπνίγει την κριτική, τον επιστημονικό έλεγχο, την αμφισβήτηση. Με άλλα λόγια, η πίστη, ή η τυφλή αποδοχή, είναι το άμεσο αντίθετο του κριτικού στοχασμού. Δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει συμφιλίωση μεταξύ αυτών των δύο εννοιών. Ποιες είναι οι συνέπειες αυτής της εμμονής σ΄αυτό αυτό το γλωσσικό έκτρωμα που χρησιμοποιείται από τους ιδεολογικά απόγονους των δικτατόρων Μεταξά και Γ. Παπαδόπουλου; Τραγικές θα ‘λεγα. Επιστημονικές μελέτες μάς αποκαλύπτουν ότι όσοι επιδεικνύουν υψηλά επίπεδα παραφυσικών πεποιθήσεων έχουν φτωχές δεξιότητες κριτικής σκέψης. Μια άλλη μελέτη διαπίστωσε ότι τα υψηλά επίπεδα θρησκευτικού προσανατολισμού μπορούν να προβλέψουν κακή απόδοση κριτικής σκέψης. (Βλ. , «The Impact of Religion on Critical Thinking Skills». MJ Kirby ).

Διερωτώμαι, επίσης, πόσο κατάλληλη είναι η φράση «ελληνοχριστιανικά ιδεώδη», όταν μεταξύ 4ου και 10ου αιώνα εκατομμύρια Έλληνες (που ήταν σκορπισμένοι στον ελλαδικό χώρο, στην Τουρκία, Ιράκ, Αίγυπτο, Ιορδανία, Λίβανο και Παλαιστίνη ) βασανίσθηκαν και σκοτώθηκαν από τους χριστιανούς επειδή δεν ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό. Ο ιστορικός Σωζομενός -που ήταν χριστιανός - στο βιβλίο του «Εκκλησιαστική Ιστορία» αναφέρει ότι «όλοι σχεδόν οι έλληνες θανατώθηκαν κατόπιν διαταγής, άλλοι με ξίφος κι άλλοι στην πυρά. Θανατώθηκαν ακόμη όλοι οι φιλόσοφοι αλλά και όσοι φορούσαν ρούχα ίδια με των φιλοσόφων» (σελίδα 39),

Ενόψει των πιο πάνω προβληματισμών, γιατί να μην επιμένουμε να διδάσκονται στα σχολεία μας οι πανανθρώπινες και διαχρονικές αξίες και ιδανικά, όπως η αγάπη, η εντιμότητα, η συνεργασία, η ελευθερία, η υπευθυνότητα κ,λπ. αντί τα «θαύματα» διαφόρων αγίων ή «γερόντων» που σχετίζονται με την κατάρα, μαγεία, βασκανία (μάτιασμα) και άλλες γελοιότητες; Βέβαια, αυτή η εισήγηση προϋποθέτει την ύπαρξη κοσμικών σχολείων και, επομένως, η προοπτική υλοποίησής της είναι σχεδόν μηδενική!

Οικονομολόγος, κοινωνικός επιστήμονας