Ζεκί: ένας νοσταλγικός και ουτοπικός Κυπραίος

Εξοργιζόταν όταν άκουε να λένε «Τουρκοκύπριος» ή «Ελληνοκύπριος». Θα ήθελε να τον προσφωνούν «Κυπραίο». Μιλούσε ελληνικά όπως και τουρκικά, με την κυπριακή διάλεκτο. Εκφραζόταν με τα λόγια της αλήθειας ενός αφελούς παιδιού. Για παράδειγμα, αποδοκίμαζε την απαράδεκτη πολιτική της απαγόρευσης διέλευσης από τα οδοφράγματα και έλεγε: «Τι περίεργο... το νερό περνά, τα πουλιά περνούν, οι άνθρωποι όμως δεν μπορούν». Ο Zeki Beşiktepeli (Ζεκί Μπεσίκτεπελη) γεννήθηκε στο χωριό Μελάνδρα, κοντά στην Πόλη Χρυσοχούς, και μεγάλωσε δίγλωσσος. Οι Τουρκοκύπριοι εκείνης της περιοχής ζούσαν ανέκαθεν μαζί με τους Ελληνοκύπριους. Δεν έβλεπαν ο ένας τον άλλον ως εχθρό. Μάλιστα, πολλοί για πολλά χρόνια τιμούσαν και τις δύο θρησκείες ταυτόχρονα. Εύκολα μπορούσαν να περάσουν από τη μια πίστη στην άλλη. Μέχρι που η εθνικιστική ιδεολογία και δράση να φτάσει σε αυτές τις απομακρυσμένες και απόμερες περιοχές... Όταν η ΤΜΤ ξεκίνησε τις εκστρατείες «Πολίτη, Μίλα Τουρκικά» και «Από Τούρκο σε Τούρκο», οι τ/κ της περιοχής, τουλάχιστον φαινομενικά, αναγκάστηκαν να υποκύψουν στις «εθνικές υποδείξεις». Όμως συνέχισαν να διατηρούν στενούς δεσμούς με τους γείτονές τους ακόμη και όταν η επαφή με τους ε/κ ήταν απαγορευμένη από την ΤΜΤ. Ήταν μαζί στα χωράφια, στα ορυχεία της περιοχής. Η σκληρή γεωγραφία τους ανάγκαζε σε συνεργασία. Οι καθημερινές τους σχέσεις είχαν προχωρήσει τόσο πολύ που κάποιοι Τουρκοκύπριοι μετέφεραν κρυφά προμήθειες στα μέλη της ΕΟΚΑ που κρύβονταν από τους Άγγλους. Ο Ζεκί γεννήθηκε σε ένα τέτοιο περιβάλλον και μεγάλωσε με τέτοιες αφηγήσεις. Δεν έδινε σημασία στην εθνικιστική ρητορική και στα αφηγήματα περί «αιώνιας εχθρότητας». Ιδιαίτερα μετά που έμαθε ότι η ΤΜΤ κατασκεύασε τη λεγόμενη «Σφαγή της Μελάνδρας», σταμάτησε για τα καλά να πιστεύει στα λεγόμενα της τ/κ ηγεσίας.

Το Ψέμα περί «Σφαγής της Μελάνδρας»

Ήταν 4 Δεκεμβρίου 1957, όταν τρεις Τουρκοκύπριοι, ο Halil Mustafa, ο Ali Arif και ο Halit Derviş σκοτώθηκαν με τσεκούρια, ενώ εργάζονταν στο δάσος κοντά στο χωριό Μελάνδρα. Ο Δρ.Küçük έστειλε τηλεγράφημα στον Τούρκο πρωθυπουργό, Adnan Menderes και του έλεγε για «την ελληνική βαρβαρότητα που αυξάνεται μέρα με τη μέρα» και ότι «αυτή η κατάσταση αποδεικνύει ότι οι Έλληνες ξεκίνησαν την σφαγή σε βάρος των Τούρκων». Καταλήγοντας έλεγε: «Πιστεύουμε ότι η προστασία της ζωής και της τιμής μας θα είναι δυνατή μόνο με την παρέμβασή σας». Και η ΤΜΤ με ανακοίνωση που δημοσιεύτηκε στις 13 Δεκεμβρίου 1957, έκανε λόγο για την «Σφαγή της Μελάνδρας» και τόνιζε «αυτό το φρικτό γεγονός είναι μια κίνηση προς την εξόντωση των Τούρκων όπως έγινε στην Κρήτη».

Όμως αυτός ο ισχυρισμός ήταν ένα κατασκευασμένο ψέμα. Ο φόνος δεν έγινε από ελ/κ, αλλά από τ/κ και αφορούσε λόγους τιμής και όχι πολιτικούς. Παρόλα αυτά, η τ/κ ηγεσία συνέχισε να αποδίδει την ευθύνη στους ε/κ.

Ο Ζεκί γνώριζε καλά τα γεγονότα. Μάλιστα όταν ετοίμαζα το βιβλίο μου «Μια Ιστορία της Βίας και Μνησικακίας» , όχι μόνο μου έχει πει την αλήθεια, αλλά οργάνωσε και συνάντηση με χωρικούς-συγγενείς των θυμάτων που γνώριζαν από πρώτο χέρι το θέμα και το είχαν ζήσει προσωπικά.

Ο Ζεκί λοιπόν, που γνώριζε ότι οι εθνικιστικές, όπως έλεγε ο Μπέρτολ Μπρεχτ, «ταΐζουν τους ανθρώπους με ψέματα και τα γουρούνια με πατάτες», δεν πήρε ποτέ στα σοβαρά την εθνικιστική ρητορική ότι οι δύο κοινότητες δεν μπορούν να ζήσουν μαζί.

Φοιτητικά χρόνια και ένα θαύμα

Ο Ζέκι Μπεσίκτεπελη σπούδασε οικονομικά στη Μόσχα. Είχε πολλούς ε/κ φίλους στα φοιτητικά του χρόνια. Για τον Ζεκί δεν ήταν ασυνήθιστο να συναναστρέφεται με Ε/κ. Αλλά για τους Ε/κ, η συνάντηση με τον Ζέκι ήταν ένα ξεχωριστό γεγονός. Στην πραγματικότητα πολλοί ε/κ πριν το 1974 αγνοούσαν την ύπαρξη των τουρκοκυπρίων. Οι ε/κ που γνώρισαν το Ζεκί, έναν άνθρωπο που αυτοπροσδιορίζεται ως «Κύπριος» και μιλάει ελληνικά, ήταν αδύνατο να μην εντυπωσιαστούν.

Ο Ζεκί παρέμεινε φίλος με τους ανθρώπους που γνώρισε στην Μόσχα. Ο Τρύφωνας, ο Μενέλαος, ο Ανδρέας Παράσχος ήταν στενοί φίλοι του. Υπήρξε όμως, ένας ελληνοκύπριος που για να τον συναντήσει, πρέπει να είχε κάνει «συνωμοσία το σύμπαν».

Μιλώ για τον δημοσιογράφο Γιώργο Παυλίδη. Όταν ο Γιώργος, πρόσφυγας, πάτησε το πόδι του στη Μόσχα για σπουδές, ο πρώτος Κύπριος φοιτητής που γνώρισε, ήταν ο Ζεκί που αυτοσυστήθηκε ως «Κυπραιος από τη Μελάνδρα». Με την ευγένεια, την ειλικρίνεια και το όμορφο χαμόγελό του, εντυπωσίασε τον Γιώργο. Καθώς η συζήτησή τους βάθαινε, άρχισε να αποκαλύπτεται η υπόστασή της κυπριακής τραγωδίας. Ο Γιώργος ειχε εξαναγκαστεί στην προσφυγιά το 1974 και βρέθηκε στο νότο. Ο Ζεκί, από την άλλη, είχε εγκατασταθεί στα βόρεια του νησιού.

Αυτό από μόνο του δεν προκαλεί έκπληξη. Αναγκάστηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι να προσφυγοποιηθούν στη χώρα μας... Το γεγονός όμως, ότι το χωριό που εγκαταστάθηκε ο Ζέκι ήταν το χωριό από όπου εκδιώχθηκε ο Γιώργος, άλλαζε τα παντα. Το ενδιαφέρον και ο ενθουσιασμός κορυφώθηκε όταν ο Γιώργος ρώτησε πώς είναι το χωριό και το σπίτι του. Εδώ εκδηλώθηκε η «συνωμοσία του σύμπαντος»: Ο Ζεκί ζούσε στο σπίτι του Γιώργου, έμενε στο δωμάτιό του, κοιμόταν στο κρεβάτι του...

Η φιλία που δημιουργήθηκε εκείνη την ημέρα μεταξύ των δύο νεαρών φοιτητών τους συνόδεψε μέχρι το θάνατο, ακόμα και μετά...

Ήταν ο Γιώργος που μου ανακοίνωσε ότι ο Ζεκί πέθανε. ​​ Ήταν πολύ λυπημένος. Μάζεψε όλους τους Ελληνοκύπριους φίλους του Ζέκι και ετοιμάζονταν να πάνε στο χωριό του, τον Λαράνακα της Λαπήθου (Kozan köy). Εγώ δεν μπορούσα να παρευρεθώ στην κηδεία, γιατί βρισκόμουν στη Λιθουανία για μια υποχρέωση που δεν μπορούσα να αναβάλω. Αργότερα έμαθα όλες τις λεπτομέρειες.

Ο Ζεκί θάφτηκε 50 μέτρα από το σπίτι του Γιώργου...κατά κάποιον τρόπο τώρα είναι σπίτι και των δύο. Έτσι, κάθε φορά που ο Γιώργος θα επισκέπτεται το σπίτι του, θα συνεχίσει να επισκέπτεται και τον Ζεκί όπως παλιά.

Ποιος ξέρει... ίσως μια μέρα, όταν θα τερματιστεί η απάνθρωπη απαγόρευση στους Ελληνοκύπριους να ταφούν στα μέρη που γεννήθηκαν, μπορεί και ο Γιώργος, κάποτε, να κοιμάται δίπλα από το Ζεκί...

Στην κηδεία όλοι μαζί τραγούδησαν «Τούρκος εσύ και εγώ Ρωμιός...» Είμαι σίγουρος ότι ο Ζεκί πάντα αναστέναζε με αυτό το τραγούδι.

Τελευταίος τον αποχαιρέτησε εκ μέρους των ε/κ φίλων του ο Μενέλαος Αβραάμ. Τον αποχαιρέτησε ως «πραγματικό άνθρωπο, ως πραγματικό Κυπραίο...»

Η οργή και αγωνία δεν νίκησαν το χαμόγελό του

Πράγματι, ο Ζέκι ζούσε σαν «Κυπραίος» - σε όλη την Κύπρο. Αυτή την έννοια, εγώ την ερμηνεύω με δύο τρόπους: πρώτον, ως «Νοσταλγικό Κυπραίο» που ποθούσε την Κύπρο της ειρηνικής συνύπαρξης πριν την εθνοτική διένεξη, και δεύτερον, ως «Ουτοπικό Κυπραίο», τον άνθρωπο που αγωνίζεται για την Ολική Κύπρο, για την μετα-εθνικιστική ενωμένη Κύπρο. Ο Ζέκι ήταν και τα δύο.

Νοσταλγούσε την Κύπρο του παρελθόντος, αλλά ταυτόχρονα αγωνιζόταν για την ενωμένη Κύπρο του μέλλοντος. Γι' αυτό, ο Ζέκι είχε διαφωνίες με τους Ελληνοκύπριους που νοσταλγούσαν μόνο την Κύπρο πριν το 1974 (το “χαμένο Παράδεισο»), ήταν επίσης οργισμένος με τους Τουρκοκύπριους που ακολούθησαν το Ντεκτασικό δόγμα για «απαγόρευση της νοσταλγίας» και δεν ήθελαν να θυμούνται τους τόπους που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν, και συγκρουόταν ανοικτά με τους Τουρκοκύπριους αριστερούς που ταυτίστηκαν με το status quo και έπαψαν να αγωνίζονται για την ενωμένη Κύπρο του αύριο.

Σε αυτόν τον αγώνα, γεμάτο αγωνία, ο Ζεκί δεν έδειξε κανένα σημάδι αυταρέσκειας ή αλαζονείας, δεν έβαλε ποτέ το εγώ του πάνω απο τον αγώνα του, και δεν απόρριψε κανέναν. Η οργή και αγωνία του δεν νίκησαν ποτέ το χαμόγελό του.

Ήταν ένας αγωνιστής λες και ακολουθούσε τα βήματα του Γκάντι...