Το δικαίωμα του ανθρώπου στον αξιοπρεπή θάνατο

Το Κοινοβούλιο της Πορτογαλίας ψήφισε πρόσφατα τον νόμο που αποποινικοποιεί την ευθανασία. Το νομοσχέδιο ευθυγραμμίζει την Πορτογαλία με πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες που έχουν υιοθετήσει νόμους οι οποίοι επιτρέπουν στους ανίατα ασθενείς να λαμβάνουν βοήθεια για να τερματίσουν τη ζωή τους. Μια τέτοια προσπάθεια, αποποινικοποίησης του ιατρικώς υποβοηθούμενου τερματισμού της ζωής, άρχισε και στην Κύπρο με πρόταση νόμου που κατέθεσε ενώπιον της Βουλής η βουλεύτρια του ΑΚΕΛ Ειρήνη Χαραλαμπίδου. Σε συνέντευξή του στον «Π» για το θέμα, ο δρ Αριστοτέλης Κωνσταντινίδης, αναπληρωτής καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Τμήμα Νομικής του Πανεπιστημίου Κύπρου, ξεκαθαρίζει πως «οι σύγχρονες αντιλήψεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων θέτουν στο επίκεντρο την αυτοδιάθεση του ατόμου και την αυτονομία του να αποφασίζει για την ίδια την ύπαρξή του και να επιλέγει έναν αξιοπρεπή θάνατο».

Τι ισχύει διεθνώς;

Δεν υπάρχει διεθνής κανόνας που είτε να απαγορεύει τον ιατρικώς υποβοηθούμενο τερματισμό της ζωής είτε να υποχρεώνει τα κράτη να τον θεσπίσουν. Ένα κράτος είναι ελεύθερο να τον θεσπίσει χωρίς να παραβιάζει το δικαίωμα στη ζωή, εφόσον αυτό γίνει με αυστηρές προϋποθέσεις, όπως έκρινε πρόσφατα (τον Οκτώβριο του 2022) το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε υπόθεση που αφορούσε τον βελγικό νόμο περί ευθανασίας.

Ποια η έννοια της ευθανασίας;

Η σύγχρονη έννοια της ευθανασίας στα κράτη στα οποία εφαρμόζεται είναι ο τερματισμός της ζωής ασθενούς από γιατρό κατόπιν της ενημερωμένης θέλησης και επίμονου αιτήματος του ασθενούς, υπό αυστηρές προϋποθέσεις και με ασφαλιστικές δικλίδες που καθορίζονται στον νόμο, σε περιπτώσεις ανίατα πασχόντων ή άλλων ασθενών που βιώνουν αφόρητη ταλαιπωρία ενόψει ενός ιατρικά διαγνωσμένου, αναπόφευκτου και επικείμενου θανάτου και επιθυμούν την ιατρική επίσπευση ενός τέτοιου θανάτου με τρόπο ανώδυνο και αξιοπρεπή.

Στο παρελθόν, ο όρος «ευθανασία» είχε κατ’ ευφημισμό χρησιμοποιηθεί από ρατσιστικά και φασιστικά καθεστώτα για πρακτικές θανάτωσης ευάλωτων ατόμων και μειονοτήτων χωρίς τη συγκατάθεσή τους, για σκοπούς ευγονικής ή άλλους που δεν σχετίζονταν με την απαλλαγή των ατόμων από την αφόρητη ταλαιπωρία ενός επικείμενου θανάτου. Αρκετοί έχουν αρνητική προδιάθεση έναντι της έννοιας της ευθανασίας γι' αυτόν τον λόγο. Ωστόσο, στη σύγχρονη εποχή μιλάμε για κάτι εντελώς διαφορετικό από τις απάνθρωπες φασιστικές πρακτικές του παρελθόντος και για τον λόγο αυτόν προτιμάται ο όρος ιατρικώς υποβοηθούμενος τερματισμός της ζωής.

Διακρίνεται σε είδη η ευθανασία; Και ποια είναι αυτά;

Η ευθανασία διακρίνεται στην ενεργητική, την ιατρικώς υποβοηθούμενη αυτοκτονία, και την παθητική. Η ενεργητική συνίσταται σε ιατρική πράξη (π.χ. ένεση ή χορήγηση φαρμάκου) με την οποία επέρχεται ο θάνατος του ασθενούς με ανώδυνο τρόπο. Η παθητική συνίσταται στη μη συνέχιση της χρήσης των μέσων εκείνων (μηχανικών, π.χ. αναπνευστήρας ή φαρμακευτικής αγωγής κ.λπ.) που θα μπορούσαν να διατηρήσουν έναν ασθενή στη ζωή. Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αυτοκτονία είναι η διάθεση από τον γιατρό στον ασθενή ενός φαρμάκου το οποίο όμως θα λάβει ο ασθενής και με το οποίο θα επέλθει ο θάνατος με ανώδυνο τρόπο.

Εφόσον έχει προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό η ιατρική επιστήμη, γιατί κάποιος να έχει το δικαίωμα να επιλέξει την ευθανασία; Για παράδειγμα, ενώ ιατρικά να υπάρχει θεραπεία η οποία ωστόσο είναι χρονοβόρα και ο ασθενής ψυχολογικά να μην μπορεί να το αντέξει. Ίσως κάποιοι να βρίσκουν την εύκολη λύση με την ευθανασία;

Εάν υιοθετηθεί η πρόταση νόμου, αυτό θα είναι απόφαση και επιλογή του κάθε ασθενούς σε καταληκτικό στάδιο και όχι της κοινωνίας. Η επιλογή της ευθανασίας υπάρχει και σήμερα για τους εύπορους συνανθρώπους μας που μπορούν να ταξιδέψουν στην Ελβετία και να πληρώσουν πανάκριβα για να απαλλαγούν ανώδυνα από τους αφόρητους πόνους μίας βασανιστικής διαβίωσης ενόψει ενός επικείμενου θανάτου. Η πρόταση νόμου αφορά ανίατες ασθένειες και ασθενείς σε καταληκτικό στάδιο. Εάν υπάρχει ιατρική θεραπεία για συγκεκριμένο ασθενή που βρίσκεται σε καταληκτικό στάδιο, τότε δεν θα πληροί τις προϋποθέσεις του νόμου. Κάθε ασθενής θα ενημερώνεται επίσης για τη διαθέσιμη ανακουφιστική φροντίδα για την περίπτωσή του. Υπάρχουν πολύ σημαντικές εξελίξεις σε αυτόν τον τομέα. Για τον λόγο αυτόν, είναι κεφαλαιώδους σημασίας να ψηφιστεί και να τεθεί σε εφαρμογή το συντομότερο δυνατόν ο νόμος για την ανακουφιστική φροντίδα, ιδανικά πριν τη θέσπιση του νόμου για τον ιατρικώς υποβοηθούμενο τερματισμό της ζωής.

Γιατί πρέπει να δοθεί η επιλογή της ευθανασίας και στην Κύπρο;

Οι λόγοι είναι καθαρά ανθρωπιστικοί, για να δοθεί η δυνατότητα αξιοπρεπούς θανάτου σε αυστηρά καθορισμένες περιπτώσεις ασθενών που βρίσκονται σε μη αναστρέψιμη κατάσταση και βιώνουν το τελευταίο στάδιο της ζωής τους ενόψει ενός βέβαιου και επικείμενου θανάτου με βασανιστικό τρόπο και επιζητούν την επίσπευσή του έχοντας επίγνωση της απόφασής τους. Θα πρέπει να γίνει απολύτως ξεκάθαρο ότι μιλάμε για δικαίωμα και επιλογή τόσο για τους πάσχοντες σε καταληκτικό στάδιο όσο και για τους ιατρούς. Κανένας δεν θα υποχρεούται σε αυτή την πρακτική.

Η πρόσφατη περίπτωση του Βρετανού ήταν μια ευκαιρία να προωθηθεί ένα νομικό πλαίσιο και στην Κύπρο;

Όχι κατ’ ανάγκη. Η συζήτηση στην Κύπρο είχε ήδη ξεκινήσει στη Βουλή πριν από το συγκεκριμένο έγκλημα. Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι η πράξη του Βρετανού δεν ήταν «ευθανασία», καθώς δεν επρόκειτο για ιατρικώς υποβοηθούμενο τερματισμό της ζωής της συζύγου του. Η πράξη του προσομοίαζε περισσότερο με τη λεγόμενη «ανθρωποκτονία από οίκτο» (mercy killing) που ενίοτε θεωρείται μορφή «ευθανασίας», ενώ σε ορισμένα κράτη επιφέρει εκ του νόμου μικρότερη ποινή εφόσον πληρούνται συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Στην περίπτωση του Βρετανού, αυτό έγινε με την απόφαση του δικαστηρίου. Χωρίς να έχω ασχοληθεί λεπτομερώς ή σε βάθος με τη συγκεκριμένη υπόθεση, και με την επιφύλαξη γεγονότων που ίσως δεν έχω υπόψη, θα ήθελα να εκφράσω την ευαρέσκειά μου για την απόφαση του δικαστηρίου να επιβάλει μικρή ποινή που οδήγησε στην αποφυλάκισή του.

Υπάρχει ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο στην όλη συζήτηση που θα αρχίσει στη Βουλή. Κάποιοι αντιδρούν, για παράδειγμα η Εκκλησία, είναι όμως δικαίωμα του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά να αποφασίζει;

Το ζήτημα έχει προφανώς έντονες φιλοσοφικές διαστάσεις για την έννοια και το νόημα της ζωής και του θανάτου. Η Εκκλησία έχει ισχυρές και σεβαστές απόψεις, τις οποίες έχει εκφράσει και στις διάφορες συζητήσεις που έγιναν στη Βουλή. Οι απόψεις της Εκκλησίας έχουν επηρεάσει, ίσως καθορίσει, σε μεγάλο βαθμό την ισχύουσα ρύθμιση των σχετικών ζητημάτων.

Από την άλλη, οι σύγχρονες αντιλήψεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων θέτουν στο επίκεντρο την αυτοδιάθεση του ατόμου και την αυτονομία του να αποφασίζει για την ίδια την ύπαρξή του και να επιλέγει έναν αξιοπρεπή θάνατο.

Κατά τη γνώμη μου, η συζήτηση περί ιατρικώς υποβοηθούμενου τερματισμού της ζωής είναι μία ακόμα ευκαιρία -έχουν υπάρξει και άλλες στο παρελθόν- να ξεκαθαρίσουμε ως κοινωνία εάν επιθυμούμε αυτά τα ζητήματα να αποφασίζονται από την Εκκλησία με βάση τα διδάγματα της θρησκείας είτε από τη Βουλή των Αντιπροσώπων με βάση τις σύγχρονες αντιλήψεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Εξηγήστε μας τι περιλαμβάνει η πρόταση νόμου που κατατέθηκε στη Βουλή…

Η πρόταση νόμου που κατατέθηκε στη Βουλή προνοεί αυστηρές προϋποθέσεις και ασφαλιστικές δικλίδες υπό τις οποίες θα επιτρέπονται σε εθελοντική βάση η ενεργητική ευθανασία ή η ιατρικώς υποβοηθούμενη αυτοκτονία σε ανιάτως πάσχοντες ή σε ασθενείς σε καταληκτικό στάδιο ή σε μη αναστρέψιμη κατάσταση που βιώνουν το τελευταίο στάδιο της ζωής τους με βασανιστικό και αφόρητο τρόπο ενόψει ενός ιατρικώς διαγνωσμένου, αναπόφευκτου και επικείμενου θανάτου και επιζητούν επίμονα την επίσπευσή του, έχοντας επίγνωση της απόφασής τους και εφόσον έχουν ενημερωθεί για τις διαθέσιμες υπηρεσίες ανακουφιστικής φροντίδας για την περίπτωσή τους. Πρόκειται για δικαίωμα και επιλογή τόσο για τους πάσχοντες σε καταληκτικό στάδιο όσο και για τους γιατρούς. Υπό αυτές τις αυστηρές προϋποθέσεις του νόμου, γιατροί που θα επιφέρουν τον τερματισμό της ζωής των ασθενών τους δεν θα φέρουν ποινική ευθύνη.

Η πρόταση νόμου δεν ρυθμίζει την παθητική ευθανασία. Είναι λιγότερα τα κράτη που ρυθμίζουν την παθητική ευθανασία, όπως η Γαλλία, η οποία έχει τέτοια ρύθμιση για ορισμένες κατηγορίες ασθενών και έχει κριθεί ότι η εφαρμογή της είναι σύμφωνη με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Τα κράτη γενικά αποφεύγουν να υπεισέρχονται στον τρόπο με τον οποίο οι γιατροί αποφασίζουν ότι δεν έχει νόημα να παρατείνεται με τεχνικά μέσα η ζωή ενός ασθενούς, κάτι που βιώσαμε κατά κόρον ανά το παγκόσμιο κατά τη διάρκεια της πανδημίας.