Η μεγάλη παρεξήγηση

Πολύς κόσμος ένιωσε έκπληξη με τα αλλεπάλληλα επεισόδια εκδήλωσης ρατσιστικών και εθνικιστικών συμπεριφορών το τελευταίο διάστημα. Ο λόγος της έκπληξης είναι το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σε απόλυτη ύφεση οποιαδήποτε ουσιαστική κινητικότητα στο Κυπριακό, και παράλληλα το τελευταίο διάστημα υπάρχει σχετική ύφεση στην αντιμεταναστευτική ρητορική.

Υπάρχει μάλιστα η αίσθηση ότι, από τη στιγμή που οι αριθμοί με το μεταναστευτικό άρχισαν να μας βγαίνουν, όπως διαβεβαιώνει ο υπουργός Εσωτερικών, και από τη στιγμή που έχουμε πλήρη επικράτηση των αντιπάλων της λύσης του Κυπριακού σε όλους τους τομείς, θα περίμενε κανείς να υπάρξει και ύφεση του ακροδεξιού φανατισμού. Να όμως που τα πράγματα δεν είναι έτσι.

Η ψευδαίσθηση των μετριοπαθών

Όταν υπάρχει οπισθοδρόμηση και επικράτηση του φανατισμού, οι μετριοπαθείς απογοητεύονται και συχνά κλείνονται στον εαυτό τους, βυθισμένοι μέσα στην απογοήτευση. Έτσι, κάνουν το λάθος να πιστεύουν ότι με ανάλογο τρόπο λειτουργούν και οι φανατικοί. Μένουν έκπληκτοι, όμως, όταν διαπιστώνουν ότι οι φανατικοί είναι αειθαλείς: Όταν υπάρχει επικράτηση της διαλλακτικότητας και της επιθυμίας για ειρηνική επίλυση των προβλημάτων, όπως έγινε π.χ. την περίοδο 2015-2017, τότε οι φανατικοί και οι οπαδοί του μίσους συσπειρώνονται, αντεπιτίθενται, και με σύμμαχο τους διεφθαρμένους ανατρέπουν την πορεία προς τη μετριοπάθεια. Όταν μετά καταφέρνουν να επιβληθούν, όσο απόλυτη και να είναι η κυριαρχία τους, δεν ησυχάζουν. Συνεχίζουν να αυτοτροφοδοτούνται. Έτσι, είναι πάντα ενεργά παρόντες, αεικίνητοι.

Αυτό ήταν ανέκαθεν το μεγάλο μειονέκτημα του κόσμου του ορθολογισμού. Επειδή τροφοδοτείται από τη λογική και τον πραγματισμό, όταν τα πράγματα «φωνάζουν» ότι έχουμε οπισθοδρόμηση, τότε επηρεασμένος από τα δεδομένα απογοητεύεται και αναδιπλώνεται. Μπαίνει στη λογική του «Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ» και αποσύρεται. Αντίθετα, ο κόσμος του φανατισμού, της φοβικής συνωμοσιολογίας, και του λαϊκισμού, δεν κοιμάται ποτέ.

Οι εξωτερικές πηγές του φανατισμού

Ο φανατισμός έχει δύο ειδών σημαντικές πηγές τροφοδότησης. Από τη μια είναι οι εμπράγματες πηγές, δηλαδή αντικειμενικοί εξωτερικοί παράγοντες που τον τροφοδοτούν. Από την άλλη είναι οι εσωτερικές πηγές, δηλαδή αυτές που προκύπτουν από την ίδια τη φυσιογνωμία του.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν κυρίως οι διάφορες μορφές εξουσίας. Επειδή μιας οποιασδήποτε μορφής εξουσία έχει από τη φύση της την επιθυμία και την τάση να αναπαράγεται, τότε αναπαράγει και όσα τη συντηρούν. Για παράδειγμα, η συνηθέστερη μέθοδος διατήρησης της εκτελεστικής εξουσίας είναι η καλλιέργεια της αίσθησης της εξωτερικής απειλής.

Ο Πρόεδρος ή Πρωθυπουργός μιας χώρας μπορεί να κάνει τον κόσμο να ξεχάσει τα σκάνδαλα στα οποία είναι μπλεγμένος ή τα πολύ μέτρια αποτελέσματα της διακυβέρνησής του, καλλιεργώντας την αίσθηση της απειλής από έναν εξωτερικό εχθρό. Αλλά και άλλες εξουσίες, όπως για παράδειγμα τα ΜΜΕ. Ο πιο εύκολος τρόπος για να διατηρήσει τη θεαματικότητά του ένα κανάλι, και ταυτόχρονα να θάψει ειδήσεις μη βολικές για τον πολιτικό που υποστηρίζει, είναι να αρχίζει το δελτίο ειδήσεων με το «νέες προκλήσεις και απειλές από Ερντογάν». Ακόμη κι αν ο Ερντογάν μιλούσε για την ισοτιμία της τουρκικής λίρας. Και να το συνεχίζει με τον «κίνδυνο δημογραφικής αλλοίωσης (διάβαζε να χάσουμε την ελληνικότητά μας) από τους μετανάστες». Ακόμη κι αν στη συντριπτική τους πλειονότητα είναι νόμιμο και φτηνό εργατικό δυναμικό, που συμβάλλει τουλάχιστον στο 50% του ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης κάθε χρόνο.

Όλα αυτά δεν τροφοδοτούν απλώς τον φανατισμό, τον εθνικισμό και τον ρατσισμό. Τους δίνουν το πράσινο φώς, αλλά ταυτόχρονα τους δίνουν και την πολιτειακή και ηθική νομιμοποίηση. Είναι ένα είδος επίσημης πολιτικής. Γιατί, όταν ο μετανάστης από τη Νιγηρία ή το Πακιστάν χαρακτηρίζεται επισήμως από το κράτος ως απειλή, είναι πατριωτική υποχρέωση να κάνεις κάτι για να τον διώξεις από τη γειτονιά σου. Όταν ο Τούρκος – ο όποιος Τούρκος – είναι απειλή, τότε είναι πατριωτική υποχρέωση να κάνεις κάτι για να τον διώξεις από το τουριστικό σου θέρετρο.

Οι εσωτερικές πηγές

Από τη φύση τους την ίδια, ο εθνικιστικός και ο ρατσιστικός φανατισμός στηρίζονται σε σταθερές και αναλλοίωτες αρχές: Την αρχή της αχρονικότητας, και την αρχή της μη μετατρεψιμότητας.

Με βάση την πρώτη αρχή, δεν υπάρχει εξέλιξη, δεν υπάρχει αλλαγή. Υπάρχει απλώς η αιώνια πάλη επιβίωσης του έθνους και της φυλής έναντι του υποχθόνιου κακού. «Συνωμοσίες» των προ Χριστού Εβραίων ή του Μεσαίωνα εκτείνονται άχρονα μέχρι τις μέρες μας, σε ένα μόνιμο στοίχημα επιβίωσης του καλού έναντι του κακού. Και εμπεριέχουν την απόλυτη αλήθεια, που ο εθνικιστής/ ρατσιστής κατέχει· και που έχει την υποχρέωση να μεταλαμπαδεύσει για να ανοίξει τα μάτια των ομοεθνών ή ομοφύλων του που υπνώττουν παρασυρμένοι από τις πλεκτάνες των αιώνιων συνωμοτών.

Με βάση τη δεύτερη αρχή, το κακό είναι μη μετατρέψιμο: Ο Τούρκος είναι κακός επειδή είναι Τούρκος. Ο μαύρος είναι κακός επειδή είναι μαύρος. Οι πρόγονοι των σημερινών εθνικιστών/ ρατσιστών εκτελούσαν τους Εβραίους ακόμη και αν είχαν βαπτιστεί χριστιανοί. Το κακό δεν είναι θέμα επιλογών ή συμπεριφοράς. Είναι θέμα Φύσης!

Αυτές οι εσωτερικές πηγές ανατροφοδοτούν με έναν ανεξάντλητο τρόπο τον εθνικισμό/ ρατσισμό, και δίνουν στην αποστολή τους χαρακτηριστικά που επηρεάζονται πολύ λίγο από τις αντικειμενικές συνθήκες. Ταυτόχρονα, τους δίνουν χαρακτηριστικά ατέρμονης πάλης. Τίποτε δεν τους ικανοποιεί πέρα από το απόλυτο: Ακόμη και ένας υποστηρικτής της ΔΔΟ να υπάρχει στο νησί, είναι εξίσου επικίνδυνος με πεντακόσιες χιλιάδες. Ακόμη και ένας μελαμψός μετανάστης είναι απειλή όσο και ολόκληρη η Νιγηρία και το Πακιστάν.

Κάτω από την επιφάνεια

Το περιούσιο και υπέρτατο έθνος ή φυλή είναι φαντασιακές κοινότητες που οικοδομούνται στην αντίληψή μας με πρώτη ύλη ακριβώς τη φαντασία και τον μύθο. Έτσι, ο εθνικιστής και ο ρατσιστής δεν έχουν ανάγκη την πραγματικότητα ή τα τεκμήρια για να αναπαράγουν τον εαυτό τους. Οι κίνδυνοι, οι συνωμοσίες εναντίον μας, και οι προδότες ανάμεσά μας είναι «υπαρκτοί», από τη στιγμή που τους «ανακαλύπτει» το μυαλό μας. Και το μυαλό του εθνικιστή και του ρατσιστή δεν μπορεί να σταματήσει να οικοδομεί τέτοιους μύθους, γιατί απλούστατα αν σταματήσει θα αυτοκαταργηθεί. Έτσι, ακόμη και σε περιόδους που κανονικά θα έπρεπε να νιώθει ασφάλεια ή ότι οι βασικές του αρχές έχουν επικρατήσει, συνεχίζει να φτιάχνει τους αντίστοιχους μύθους.

Για παράδειγμα, στην ένταση της περιρρέουσας του 2004, οι υπέρμαχοι της λύσης πολιτικοί και δημοσιογράφοι ήταν «πληρωμένοι» από τους Αμερικανούς. Κάτι ανάλογο και το 2017. Σήμερα, εν πλήρει νηνεμία, όχι μόνο συνεχίζουν να θεωρούνται από τον εθνικιστή «πληρωμένοι πράκτορες», αλλά δίπλα σε αυτούς έχουν προστεθεί ακόμη και πανεπιστημιακοί που κάνουν σχετικές έρευνες! Για δε τον ρατσιστή, το ίδιο συμβαίνει με όσους υποστηρίζουν τα δικαιώματα των ξένων ή των μειονοτήτων.

Ο εθνικισμός και ο ρατσισμός δεν θα «κοιμηθούν» ποτέ. Το θέμα είναι αν, ποιους, και πόσους βρίσκουν απέναντί τους.

Το καλάθι

…με τις θετικές εκπλήξεις (1) : Δεν παίρνει κανένα μας να κρατά μεγάλο καλάθι με τον Ερντογάν. Όμως, με τη νέα του θητεία κάνει ανοίγματα προς τον ορθολογισμό (Υπουργικό, οικονομία), στο εσωτερικό, και προς την ΕΕ, ακόμη και προς παραδοσιακά εχθρικές χώρες. Ένας τέτοιος Ερντογάν μπορεί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να υποχρεώσει και εμάς να σοβαρευτούμε.

…με τις θετικές εκπλήξεις (2) : Ο ελληνικός λαός έχει ήδη κερδίσει με τη συμπεριφορά του ακόμη ένα κλικ στο επίπεδο της ωριμότητας. Σ’ αυτή τη δεύτερη συνεχόμενη προεκλογική περίοδο, ναι, υπάρχουν αντιπαραθέσεις ηγεσιών, συνθήματα και εντάσεις, αλλά σε επίπεδο κοινωνίας σχεδόν μηδενική ένταση. Πολύ καλή εξέλιξη!

…με τις θετικές εκπλήξεις (3) : Πολύ καλές ερευνητικές δουλειές από ιστορικούς τον τελευταίο καιρό. Μετά το πρωτοποριακό «Ψελλίζοντας το έθνος» της Κωνσταντίνας Ζάνου, είχαμε τη διαφωτιστική έκδοση του Μάριου Θρασυβούλου «Μακάριος 1948-1959». Και τώρα, την εξαιρετική νέα ερευνητική ματιά του Αντώνη Χατζηκυριάκου «Ένα χερσαίο νησί στη Μεσόγειο»· που αναδεικνύει τους Κυπρίους ως δρώντα υποκείμενα και όχι απλώς ως παθητικά αντικείμενα της ιστορίας και της πραγματικότητας. Εξαιρετικά!