Ο λαϊκισμός, η Τουρκία του Ερντογάν και η έκπληξη για το Brexit

Η άνοδος του λαϊκισμού στην Τουρκία είναι παράλληλη και ουσιαστικά αλληλένδετη με την ενίσχυση του λαϊκισμού στην ΕΕ, καθιστώντας έτσι το μέλλον των ευρωτουρκικών σχέσεων αβέβαιο ως προς τη μορφή που θα πάρουν και τις νέες ισορροπίες που θα διαμορφωθούν. Οι αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στην Άγκυρα και την ΕΕ δεν είναι ωστόσο «μονολιθικές» και διαφέρουν πολύ ανάλογα με τις ζυμώσεις, όπως επίσης τις ιδεολογικές και γεωπολιτικές θεωρήσεις των πολιτικών και των κομμάτων της Ευρώπης. Ενώ ορισμένοι πολιτικοί και κάποια κόμματα της Ευρώπης προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τη σημερινή κατάσταση στην Τουρκία με εμφανείς λαϊκιστικούς τόνους και κρατώντας μεγάλες αποστάσεις από τον Πρόεδρο Ερντογάν, άλλοι, σαφώς λιγότεροι, προσπαθούν να εμφανίσουν πιο στενές σχέσεις μαζί του, πάλι όμως μέσα από τη σκοπιά μιας λαϊκιστικής θεώρησης.

«Εργαλείο» λαϊκισμού

Ήδη πριν από την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016, Τούρκοι ακαδημαϊκοί έκαναν λόγο για «απο-ευρωποίηση» (de-europeanization) της τουρκικής πολιτικής και ιδεολογικής σκηνής και σήμερα εμφανίζονται ακόμα πιο απαισιόδοξοι. Εξηγούν μάλιστα ότι σε αντίθεση με την πρώτη δεκαετία του 2000, όταν η ΕΕ και η ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας αποτέλεσαν κεντρικό άξονα της πολιτικής και της κοινωνίας στη χώρα, κατά τη δεύτερη δεκαετία και κυρίως την περίοδο μετά την απόπειρα πραξικοπήματος η ΕΕ χρησιμοποιείται ως ένα λαϊκιστικό «εργαλείο» με σκοπό την επίδειξη δυνάμεως εκ μέρους της Άγκυρας, την τόνωση του εθνικιστικού αισθήματος και την εκμαίευση δημόσιας στήριξης εκ μέρους μεγάλων χωρών μελών της ΕΕ προς τον Πρόεδρο Ερντογάν. Το πόσο βαθύ είναι πλέον το χάσμα ανάμεσα στην Άγκυρα και την ΕΕ φάνηκε για ακόμα μια φορά και με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο κατά την πρόσφατη επίσκεψη στην Τουρκία της αρμόδιας για την κοινή εξωτερική πολιτική της ΕΕ Φεντερίκα Μογκερίνι και του επιτρόπου αρμόδιου για την Πολιτική Γειτονίας Γιοχάνες Χαν. Οι δύο Ευρωπαίοι αξιωματούχοι πήγαν στην Άγκυρα ενώ ο Ταγίπ Ερντογάν είχε μόλις δηλώσει ότι οι αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) δεν είναι δεσμευτικές, κάτι που είναι εντελώς αντίθετο με το καταστατικό του ΕΔΑΔ, το οποίο έχει υπογράψει και η Τουρκία. Ο Τούρκος Πρόεδρος αντέδρασε έτσι σε αίτημα του ΕΔΑΔ για αποφυλάκιση του ηγέτη του φιλοκουρδικού κόμματος HDP Σελαχατίν Ντεμιρτάς που κρατείται στις φυλακές από το 2016.

Κυριαρχία λαϊκισμού

Ο Πρόεδρος Ερντογάν κατηγόρησε το ΕΔΑΔ και την Ευρώπη ότι στηρίζουν την τρομοκρατία, χρησιμοποιώντας για πολλοστή φορά την ΕΕ ως «εργαλείο» για τη συσπείρωση των εθνικιστών υποστηρικτών του. Των δηλώσεων αυτών είχαν προηγηθεί μία βδομάδα προηγουμένως συλλήψεις ακαδημαϊκών και μελών της κοινωνίας των πολιτών, σε μια κίνηση που πολλοί θεώρησαν ότι είχε ως αποδέκτη και την ΕΕ. Έγκριτοι αναλυτές, όπως ο βετεράνος Τζενκίζ Τζαντάρ, κάνουν πια λόγο για «σημείο καμπής» στις ευρωτουρκικές σχέσεις, θεωρώντας, όπως έγραψε ο Τζαντάρ σε άρθρο του στον ιστότοπο Al-Monitor, ότι η ομαλοποίηση έχει και τα όριά της. Πολιτικοί αναλυτές εξηγούν ότι η Τουρκία έχει εισέλθει σε μια εποχή έντονου λαϊκισμού, ο οποίος κυριαρχεί σε ολόκληρο το πολιτικό φάσμα και δεν περιορίζεται μόνο στο ΑΚΡ και στους εθνικιστές συμμάχους του. Στο πλαίσιο αυτής της δυναμικής, τα ίδια πρόσωπα θεωρούν ότι οι ευρωτουρκικές σχέσεις θα οδηγηθούν μετά τις ευρωεκλογές σε μια ιδιαίτερα αβέβαιη περίοδο.

Διαβάστε επίσης: Η Ευρώπη του λαϊκισμού - Οι λόγοι της ανόδου, οι κίνδυνοι και ο Μπάνον

Κοινός τόπος ο λαϊκισμός

Οι ελπίδες για μια καλύτερη διαχείριση των ευρωτουρκικών σχέσεων φαίνονται σήμερα ελάχιστες, διότι και η Τουρκία έχει γίνει «εργαλείο» για πολλούς Ευρωπαίους λαϊκιστές ή λαϊκίζοντες πολιτικούς που τη χρησιμοποιούν για να συσπειρώνουν τους δικούς τους οπαδούς. Από τον καγκελάριο της Αυστρίας Στέφαν Κουρτς και τη Μαρίν Λεπέν, μέχρι τους Γερμανούς ακροδεξιούς αλλά και τον υποψήφιο του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος για την προεδρία της Κομισιόν Μάνφρεντ Βέμπερ, η διακοπή των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Τουρκία είναι ένα από τα θέματα που πάντα «πουλούσαν» για την ευρωπαϊκή Δεξιά και που τώρα «πουλάνε» ακόμα πιο πολύ. Από την άλλη πλευρά, ο λαϊκιστής Βίκτορ Ορμπάν της Ουγγαρίας είναι μεγάλος υποστηρικτής του Ταγίπ Ερντογάν, ενώ ακόμα και η Άνγκελα Μέρκελ και ο Εμανουέλ Μακρόν τον κάλεσαν ο καθένας στη χώρα του την τελευταία περίοδο και τον υποδέχθηκαν με μεγάλες τιμές, αγνοώντας τις αντιδράσεις των επικριτών του. Παρά τις διαφορετικές αυτές στάσεις των Ευρωπαίων απέναντι στην Τουρκία και τον Ταγίπ Ερντογάν, ο κοινός τους τόπος είναι ο λαϊκισμός, είτε έχει να κάνει με συσπείρωση συντηρητικών δυνάμεων απέναντι σε μια μη ευρωπαϊκή και μουσουλμανική Τουρκία που «δεν έχει θέση» στην ΕΕ, είτε με τον φόβο της αύξησης των λαϊκιστικών ξενοφοβικών δυνάμεων σε περίπτωση που η Άγκυρα σταματήσει να εφαρμόζει τη συμφωνία με τις Βρυξέλλες για το προσφυγικό.

Η έκπληξη των Ευρωπαίων για το Brexit

Με ελπίδες ότι Ηνωμένο Βασίλειο και ΕΕ θα συμφωνήσουν για το Brexit στην αυριανή έκτακτη Σύνοδο Κορυφής στις Βρυξέλλες, η Ευρώπη προσπαθεί να περιορίσει τις ζημιές μιας από τις πιο μεγάλες «εκρήξεις» λαϊκισμού στη Γηραιά Ηπειρο τη σύγχρονη εποχή. Η απόφαση των υπηκόων του ΗΒ τον Ιούνιο του 2016 να αποχωρήσει η χώρα τους από την ΕΕ όχι μόνο είχε αιφνιδιάσει τις Βρυξέλλες, όπου η συντριπτική πλειοψηφία πολιτικών, διπλωματών και κοινοτικών υπαλλήλων θεωρούσε σχεδόν δεδομένο ότι στο τέλος «θα υπερισχύσει η λογική», αλλά άνοιξε και μια μεγάλη πληγή και στο ίδιο το ΗΒ, που μπορεί να απειληθεί από διάσπαση κάποια στιγμή, και στη βρετανική κοινωνία που ξαφνικά ανακαλύπτει για άλλη μια φορά το μέγεθος και το βάθος του λαϊκισμού σε όλο το πολιτικό και κοινωνικό φάσμα.

Τελευταίος σταθμός;

Στην αυριανή σύνοδο θα συζητηθεί η προκαταρκτική συμφωνία ανάμεσα στους 27 και το Λονδίνο, για την οποία χρειάστηκε να παιχτεί ένα θεαματικό δράμα διαπραγματεύσεων και πολιτικών ανατροπών στο Λονδίνο μέσα σε ένα κλίμα όπου κυριαρχούσε ο λαϊκισμός. Ο πρόεδρος του Συμβουλίου της ΕΕ Ντόναλντ Τουσκ έχει ανακοινώσει ότι «οι πολιτικοί ηγέτες της Βρετανίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμφώνησαν κατ’ αρχήν σε ένα κείμενο για το πλαίσιο των σχέσεών τους μετά το Brexit, το οποίο έχει τη μορφή ενός σχεδίου «πολιτικής δήλωσης» που μπορεί να επικυρωθεί από τους ηγέτες της ΕΕ. Το κείμενο αυτό, το οποίο θα επισυναφθεί στη συνθήκη αποχώρησης του ΗΒ, «καθορίζει τις παραμέτρους μιας φιλόδοξης, ευρείας, εμπεριστατωμένης και ευέλικτης σύμπραξης» στο εμπόριο, την εξωτερική πολιτική, την αμυντική πολιτική και την πολιτική της ασφάλειας, σύμφωνα με το Γαλλικό Πρακτορείο. Οι διαπραγματευτές των δύο πλευρών συμφώνησαν ότι η μεταβατική περίοδος μετά το Brexit μπορεί να παραταθεί μέχρι και για δύο χρόνια μετά το τέλος του 2020, την προβλεπόμενη αρχικά ημερομηνία από τη συνθήκη αποχώρησης. Κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου, το ΗΒ θα συνεχίσει να εφαρμόζει τους κανόνες της ΕΕ και να δίνει την οικονομική του συμβολή. Με «αγκάθι» να παραμένει, όπως όλα δείχνουν, το καθεστώς το Γιβραλτάρ, η αυριανή σύνοδος στις Βρυξέλλες ενδέχεται να μην είναι ακόμα ο τελευταίος σταθμός των δυσκολιών. Το σίγουρο είναι πάντως ότι, ακόμα κι αν όλα πάνε όπως όλοι ελπίζουν αύριο, η διαδικασία μπορεί να είναι ακόμα πολύπλοκη καθώς θα πρέπει η όποια συμφωνία να επικυρωθεί από το Βρετανικό Κοινοβούλιο, μετά από το Ευρωκοινοβούλιο και, τέλος, από τις χώρες μέλη.