Η Ευρώπη του λαϊκισμού - Οι λόγοι της ανόδου, οι κίνδυνοι και ο Μπάνον

Λαϊκισμός. Μία έννοια που ακούγεται ολοένα και περισσότερο στις μέρες μας, καθώς έχει γίνει πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ευρωπαϊκής (και όχι μόνο) πολιτικής σκηνής. Ποιοι λόγοι οδήγησαν στο να γίνει ο λαϊκισμός, χαρακτηριστικό της νέας γενιάς και ποιος ο ρόλος του Αμερικανού Στιβ Μπάνον.

Ένας στους τέσσερις

Σύμφωνα με μεγάλη έρευνα που πραγματοποίησε η βρετανική εφημερίδα «Guardian», τα τελευταία 20 χρόνια τα λαϊκιστικά κόμματα κατάφεραν να τριπλασιάσουν τα ποσοστά τους. Μάλιστα, σε 11 χώρες οι ηγέτες τους κατάφεραν, με την ψήφο των πολιτών, να εξασφαλίσουν θέση στην κυβέρνηση με αποτέλεσμα η πολιτική συνοχή σε όλο τον κόσμο να τίθεται πλέον υπό αμφισβήτηση. Η έρευνα έδειξε ότι η άνοδος των λαϊκιστών ξεκίνησε από το 1998. Πριν από δύο δεκαετίες τα λαϊκιστικά κόμματα αντιπροσώπευαν το 7% των ψηφοφόρων σε όλη την Ευρώπη. Ωστόσο, στις πιο πρόσφατες εκλογικές διαδικασίες στην Ευρώπη, διαπιστώθηκε ότι ένας στους τέσσερις ψηφοφόρους έδωσε την ψήφο του σε εκπροσώπους αυτών των κομμάτων. Ο Matthijs Rooduijn, πολιτικός κοινωνιολόγος του Πανεπιστήμιου του Άμστερνταμ, σημείωσε πως «σήμερα ο λαϊκισμός γνωρίζει ραγδαία άνοδο. Κάποιες από τις κυριότερες πολιτικές εξελίξεις στις μέρες μας, όπως το Brexit και η εκλογή του Τραμπ, δεν θα μπορούσαν να γίνουν κατανοητές αν δεν υπήρχε ο λαϊκισμός». Οι υποστηρικτές του λαϊκισμού υποστηρίζουν ότι υπερασπίζονται τους πολίτες ενάντια στο κατεστημένο, ενώ αντίθετα οι επικριτές του, λένε ότι οι λαϊκιστές υπονομεύουν τους δημοκρατικούς κανόνες, είτε υπονομεύοντας τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και το δικαστικό σώμα είτε παραβιάζοντας τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Σημειώνεται πως η Ευρώπη δεν είναι η μόνη που τίθεται αντιμέτωπη με τον λαϊκισμό, καθώς παρόμοια τάση παρατηρείται στην Ινδία, στις ΗΠΑ, τη Βραζιλία, το Μεξικό και τις Φιλιππίνες.

Συνεχής άνοδος

Στην Ευρώπη, ο λαϊκισμός ήρθε στο προσκήνιο δεκαετίες πριν και συγκεκριμένα το 1956, όταν στην Αυστρία ιδρύθηκε από έναν πρώην ναζί, το ακροδεξιό κόμμα Ελευθερία, το οποίο κατάφερε το 1994 να εξασφαλίσει το 20% των ψήφων. Αργότερα, στη δεκαετία του 1990, τα λαϊκιστικά κόμματα είδαν τα ποσοστά τους να ανεβαίνουν σε Νορβηγία, Ιταλία και Ελβετία. Αργότερα, λόγω της οικονομικής κρίσης και του προσφυγικού, τα ποσοστά τους αυξάνονταν ολοένα και περισσότερο. Στην Ελλάδα ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερε να εκλέξει πρωθυπουργό, στη Βρετανία το UKIP κατάφερε να πείσει τους πολίτες υπέρ του Brexit, ενώ στη Γαλλία η Μαρίν Λεπέν κατάφερε να έρθει δεύτερη στις προεδρικές εκλογές με το 33% των ψήφων. Στη Γερμανία το AfD έγινε το πρώτο ακροδεξιό κόμμα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που εξασφάλισε θέση σε κάθε ομοσπονδιακή Βουλή, στην Ιταλία η Λέγκα μαζί με το Κίνημα Πέντε Αστέρων διοικούν τη χώρα, ενώ στην Ουγγαρία το Fidesz εξασφάλισε το 49% των ψήφων και ο Βίκτορ Ορμπάν αναδείχθηκε πρωθυπουργός της χώρας.

Τήρηση υποσχέσεων

Σύμφωνα με την Claudia Alvares, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Λισαβόνας, η επιτυχία των λαϊκιστών πολιτικών, οφείλεται στο γεγονός ότι κατάφεραν να πείσουν το κοινό ότι δεν ανήκουν στη «διεφθαρμένη ελίτ». Χρησιμοποιώντας τα κοινωνικά δίκτυα κατάφεραν να περάσουν τα μηνύματά τους, με αναρτήσεις σε έντονο ύφος, «χτυπώντας» στο συναίσθημα και την αγανάκτηση των πολιτών. Ωστόσο, όπως σημειώνει, όσα κόμματα κατάφεραν να μπουν στις κυβερνήσεις των χωρών τους δεν γνώρισαν ιδιαίτερη επιτυχία, καθώς αναγκάζονται να συμβιβαστούν και να μην τηρούν τις υποσχέσεις που έδωσαν προεκλογικά. Όπως για παράδειγμα το κόμμα των Φινλανδών, που εντάχθηκε στον κυβερνών συνασπισμό της Φινλανδίας το 2015 εξασφαλίζοντας το 17,5% των ψήφων, σήμερα έχει καταρρεύσει και χωρίστηκε στα δύο. Τα δύο αυτά κόμματα λαμβάνουν πλέον σε δημοσκοπήσεις 10% και 1,5%. Στη Βρετανία, το UKIP του Νάιτζελ Φάρατζ είδε τα ποσοστά του να «γκρεμίζονται» μετά το δημοψήφισμα για το Brexit.

Αιτίες ανόδου

Ο όρος «λαϊκισμός» μεταφράζεται ως μία μορφή πολιτικής ιδεολογίας αντιπαραβάλλει τα συμφέροντα και τις επιθυμίες της μάζας του λαού ενάντια στις ελίτ. Δηλαδή αυτοί που τον υποστηρίζουν, στέλνουν το μήνυμα ότι η θέληση του λαού πρέπει να επικρατήσει και συναντάται είτε σε κόμματα της Δεξιάς, είτε της Αριστεράς. Όπως σημειώνει η «Guardian», «ο λαϊκισμός είναι σέξι. Από την εκλογή του Τραμπ και το Brexit, φαίνεται ότι ο κόσμος δεν χορταίνει να ακούει γι’ αυτόν». Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, ο λόγος που οι πολίτες «έλκονται» από τους λαϊκιστές δεν είναι συγκεκριμένος, ωστόσο κάτω από κάποιες συνθήκες ενδεχομένως να στραφούν προς εκείνη την πλευρά. Πρώτο, όταν μια κοινωνία είναι πιο εξατομικευμένη, τότε είναι πιθανότερο οι λαϊκιστικές συμπεριφορές να μεταφραστούν σε ψήφους. Δεύτερο, η ιδεολογική σύγκλιση δεξιών και αριστερών κομμάτων σε κάποιες περιπτώσεις, μεταφράζεται από τους ψηφοφόρους ότι «όλα τα κόμματα είναι ίδια» και αναζητούν το κάτι διαφορετικό. Τρίτο, οι κοινωνικές κρίσεις αποτελούν πρόσφορο έδαφος για τους λαϊκιστικές, καθώς γίνονται η «φωνή της αλλαγής» σε δύσκολες εποχές. Τέταρτο, τα σκάνδαλα και η διαφθορά γίνονται τροφή για τους λαϊκιστικές, οι οποίοι παρουσιάζονται στους πολίτες ως η εξαίρεση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες και έχοντας στις τάξεις τους έναν ικανό πολιτικό, τα λαϊκιστικά κόμματα καταφέρνουν να βγουν στην επιφάνεια.

Διαφέρουν

Όπως φανερώνουν τα στοιχεία της έρευνας, ανάλογα με τη γεωγραφική θέση της κάθε χώρας, ο «τύπος λαϊκιστή» διαφέρει. Για παράδειγμα, στη Βόρεια Ευρώπη οι επιτυχημένοι λαϊκιστές είναι κυρίως ριζοσπαστικοί δεξιοί λαϊκιστές. Κόμματα όπως το Λαϊκό Κόμμα της Δανίας, οι Φινλανδοί και οι Σουηδοί Δημοκράτες, επικεντρώνονται στην ξενοφοβία, στέλνοντας ένα ισχυρό μήνυμα στους ψηφοφόρους. Η Νότια Ευρώπη φαίνεται διαφορετική. Σε χώρες όπως η Ισπανία, η Ιταλία και η Ελλάδα, ο λαϊκισμός δεν είναι αποκλειστικά ένα ριζοσπαστικό φαινόμενο δεξιάς. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι η χρηματοπιστωτική κρίση έπληξε αυτές τις χώρες περισσότερο από τους άλλους. Κατά συνέπεια, δίνουν την ευκαιρία σε αριστερά λαϊκιστικά μηνύματα. Η Δυτική Ευρώπη διαφέρει από τη Νότια Ευρώπη στο ότι οι ριζοσπαστικοί αριστερίζοντες λαϊκιστές είναι λιγότερο επιτυχημένοι. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στο γεγονός ότι οι χώρες σε αυτό το τμήμα της Ευρώπης έχουν πολύ ισχυρότερες οικονομίες από ό,τι οι γείτονές τους. Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη τα δεδομένα είναι διαφορετικά, καθώς τα λαϊκιστικά κόμματα δεν ήταν στην αφάνεια, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις, ήταν κυρίαρχα κόμματα. Όπως για παράδειγμα το Fidesz στην Ουγγαρία και το «Νόμος και Δικαιοσύνη» στην Πολωνία, τα οποία αργότερα υιοθέτησαν τον λαϊκισμό και σε κάποιες περιπτώσεις τον εθνικισμό.

Ο ρόλος του Μπάνον

Με την επιτυχία τους στις αμερικανικές εκλογές και τον θρίαμβο του Τραμπ, ο Στιβ Μπάνον «μετακόμισε» στην Ευρώπη, θέλοντας να ενώσει τους δεξιούς λαϊκιστές της ηπείρου. Στόχος; Η επικράτηση στις ευρωεκλογές του 2019. Ωστόσο, οι προσπάθειές του ενδεχομένως να πέσουν στο κενό. Μιλώντας στην «Guardian», o ίδιος ο Μπάνον ανέφερε ότι σε κάποιες περιοχές οι νόμοι είναι πιο ευέλικτοι, προσθέτοντας ότι «δεν υπάρχει πιθανότητα να καταφέρουμε να σπάσουμε τους νόμους». Ο Μπάνον έφτασε στην Ευρώπη, υποσχόμενος να παρέχει στα εθνικά και υπερσυντηρητικά ευρωπαϊκά κόμματα, ελεύθερη πρόσβαση σε εξειδικευμένα στοιχεία δημοσκοπήσεων, αναλύσεις, συμβουλές για τα κοινωνικά μέσα και βοήθεια με την επιλογή των υποψηφίων. Ωστόσο, οι νομοθεσίες σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες απαγορεύουν την παροχή επαγγελματικών υπηρεσιών από ξένες χώρες. Συγκεκριμένα, η πρακτική αυτή απαγορεύεται σε Γαλλία, Βέλγιο, Ισπανία, Πολωνία, Τσεχική Δημοκρατία, Ουγγαρία και Φινλανδία. Στη Γερμανία και την Αυστρία επιτρέπονται συνεισφορές από ξένες πηγές, αλλά τα ανώτατα όρια είναι τόσο χαμηλά που καθιστά την προσφορά του Μπάνον παντελώς αχρείαστη. Ουσιαστικά, ο Αμερικανός επιχειρηματίας μπορεί να εργαστεί μόνο σε Δανία, Σουηδία, Ολλανδία και Ιταλία, χώρα στην οποία κατάφερε να φέρει στην εξουσία τη Λέγκα και το Κίνημα των Πέντε Αστέρων. Η παρέμβαση Μπάνον έρχεται σε μία περίοδο όπου πολλά γράφονται και ακούγονται για τη φερόμενη ανάμειξη της Ρωσίας στις εκλογές των ΗΠΑ και το δημοψήφισμα για το Brexit. Πλέον, αναμένεται να διαπιστωθεί αν ο Μπάνον μπορεί, μέσα από τέσσερις μόνο χώρες, να αλλάξει με τη σειρά του τον πολιτικό χάρτη της Ευρώπης.